آیا بتمن فاشیست است؟

نخستین تریلر فیلم «بلو بیتل» (Blue Beetle) مدتی قبل منتشر شد و در آن یک دیالوگ به خصوص کنجکاوی مخاطبان را برانگیخت، جایی که یکی از شخصیت ها بتمن را به فاشیست بودن متهم می کند. بدیهی است که سازندگان، این دیالوگ را با هدف شوخی در فیلم قرار داده اند اما این ارجاع چندان هم جدید نیست و طرفداران جدی دی سی و کتاب های کمیک سال ها است که درباره ی آن گفتگو می کنند. بتمن شاید یکی از محبوب ترین ابرقهرمانانِ آتش به اختیار تاریخ باشد اما روش های کاری وی اغلب عادلانه و موجه نیست اما آیا می  توان او را یک فاشیست دانست؟ پاسخ این سوال اندکی پیچیده است.

یک ابرقهرمان سیاهِ فاشیست؟

پیش از آن که وارد جزئیات شویم شاید بهتر باشد معنا و مفهوم فاشیسم را به طور خلاصه بازگو کنیم. فاشیسم یک ایدئولوژی سیاسیِ راست تندرو است که در دهه های اول قرن بیستم با ایتالیای تحت رهبری بنیتو موسولینی به شهرت رسید و به تدریج کشورهای دیگری همانند آلمانِ نازی نیز به استفاده از این ساختار علاقه مند شدند. این نظریه ی سیاسی اقتدارگرایانه و ملی گرایانه ی افراطی، تمرکز ویژه ای بر خشونت دارد زیرا آن را یک ابزار کارآمد در راستای ایجاد ترس در دشمنان و مخالفان (و همچنین مدیریت فساد) می داند. در یک رژیم فاشیستی، آدم ها به دو گروه خوب یا بد تقسیم می شوند (اگر با تفکر حاکم هم سو باشند خوب در نظر گرفته  می شوند و اگر این ساختار را نپذیرند و طور دیگری عمل یا صحبت کنند، بد در نظر گرفته می شود)؛ هر کسی که در مقابل این سیستم قرار بگیرد، شکنجه یا کشته می شود تا درس عبرتی برای دیگران باشد. واژه ی فاشیست در دهه های اخیر به عنوان یک توهین برای حامیان راست افراطی نیز استفاده می شود. این توضیحات کوتاه، همه ی ابعاد فاشیسم را شامل نمی شود اما شاید کافی باشد تا به مبحث اصلی مقاله پیرامون بتمن برسیم.

با خواندن پاراگراف فوق و مقایسه ی این ایدئولوژی با بتمن، اولین چیزی که در کانون توجه قرار می گیرد این است که او هرگز یک ملی گرای افراطی نبوده است. در حقیقت بتمن از سازمان ها و ساختارهای دولتی نفرت دارد و حتی گاهی به سوپرمن «پسر پیشاهنگ» می گوید زیرا این ابرقهرمان معمولا به قانون احترام می گذارد و اهمیتی نمی دهد که آیا این قوانین عادلانه و درست هستند یا خیر. با این حال، بی دلیل نیست که نام بتمن در کنار فاشیسم شنیده می شود زیرا ایجاد ترس در دشمنان و استفاده از خشونت، مهم ترین ابزار وی در مبارزه با جرم و جنایت است که بی گمان به تفکرات فاشیستی نزدیکی دارد.

بتمن جنایتکاران را به شدت مورد ضرب وشتم قرار می دهد و آن ها را سزاوار مجازات می داند زیرا از دیدگاه وی، بزهکاری یک انتخاب اخلاقی است. این در حالی است که میان نابرابری اجتماعی و خلافکاری رابطه ی مستقیمی وجود دارد و بسیاری از این آدم ها محصول فقر و اجتماع هستند، در نتیجه ساده انگارانه و خطرناک است که بدون ریشه یابی، بگوییم بعضی از آدم ها صرفاً بد هستند. هنگامی که بتمن شب ها از غار تنهایی بیرون می آید و استخوان های این خلافکارانِ خرده پای نگون بخت را می شکند، ضعف های ساختار اقتصادی گاتهام سیتی را نادیده می گیرد. بدتر از این، او تجهیزات پیشرفته ی خود – که بدون ثروت کلان هرگز نمی توانست آن ها را طراحی و پیاده سازی کند – را هم رخ می کشد. با این تفاصیل، قابل درک است که این ابرقهرمان به فاشیست بودن متهم شود.

اگر کمی جامع تر به مسئله نگاه کنیم، تقریبا همه ی ابرقهرمانان خارج از چهارچوب های قانونی عمل می کنند و مقررات را زیر پا می گذارند. حضور این قهرمان ها اما برای جامعه ضروری است زیرا در مقابل شخصیت های شروری قرار می گیرند که قانون پاسخی برایشان ندارد و کارآمد هم نیست. به همین منوال، بتمن هم با گروهی از دشمنان چالش برانگیز روبه رو است که پلیس (و نهادهای قانونی) توانایی مبارزه با آن ها را ندارد اما چیزی که باعث می شود این ابرقهرمان را منحصربه فرد بدانیم این است که او زمان، انرژی و ثروت خود را صرف مبارزه با مجرمان خرده پا و رده پایین می کند، کسانی که تنها دستور می گیرند و همان طور که بالاتر اشاره شد، اکثرشان محصول ساختارهای ناکارآمد و غلطِ جامعه هستند، به دلیل بی پولی یا مشکلات شخصی به این مسیر قدم گذاشته اند یا با آدم های اشتباهی نشست وبرخاست داشته اند.

برای بتمن اما همه ی خلافکاران رنگ وبوی مشابهی دارند؛ او در مقابل این مجرمان کوچکِ بداقبال همان خشونتی را به خرج می دهد که برای مثال در مقابل دث استروک یا کِلی فیس به نمایش می گذارد. با اینکه ابرقهرمانان دیگر هم گاهی برای مبارزه با بزهکاران خیابانی وارد عمل می شوند اما توسل بتمن به بازی های روانی و حتی شکنجه های فیزیکی جای انتقاد دارد. علاوه بر این، بتمن اهمیتی به حریم خصوصی دیگران نمی دهد و از تجهیزات خود برای جاسوسی از آدم ها و دریافت اطلاعات موردنیاز استفاده می کند. پس به طور خلاصه، می  توانیم بگوییم که وجود بتمن برای گاتهام سیتی ضروری است اما از زوایای مختلف او را نمی توانیم آدم خوب قصه در نظر بگیریم.

سرمایه ی مالی هنگفت بروس وین هم به پیچیدگی شخصیت بتمن کمک کرده است. اینکه مردی از طبقه ی بورژوازی، هزاران دلار هزینه می کند تا تجهیزات پیشرفته بسازد و آن ها را در مبارزه با خلافکاران فقیر استفاده کند، مسئله دار و مشکل آفرین است. آن سوی قضیه را اما نباید فراموش کرد، بروس پی درپی در حال لابی گری است تا توزیع ثروت در شهر به درستی انجام شود، دموکراسی کنار نرود و افراد عادی جامعه به خدمات عمومی که حق آن ها است دسترسی داشته باشند. بروس همچنین به نظام های دیکتاتوری – و این رویکرد که یک طبقه ی اجتماعی بر باقی حکمرانی کند –  اعتقادی ندارد و همیشه به صورت مستقیم و غیرمستقیم سعی می کند که دموکراسی بر جامعه حاکم باشد. بنابراین واضح است که حداقل بروس وین علی رغم انتقادها، از ایدئولوژی و اهداف فاشیستی فاصله دارد و اگرچه از طبقه ی ثروتمند آمده اما با همتایان خود متفاوت است.

تناقض های بتمن به او معنا می بخشد

همان طور که در مقدمه اشاره داشتیم، بتمن پیچیده تر از آن است که بتوان او را تنها با یک کلمه توصیف کرد. با اینکه اکثر ابرقهرمانان در گستره و دامنه ی اخلاق، کاملا مثبت و سفید در نظر گرفته  می شوند، بتمن برای مصلحت عموم و هدف والاتر، گاهی به وادی منفی و سیاه (و حتی خاکستری) هم قدم می گذارد. به همین دلیل است که گاهی تفکرات او به ایدئولوژی های فاشیستی نزدیک می شود اما لحظات متعددی وجود دارد که او از این نوع نگاه ها کاملا فاصله می گیرد و مشغول مبارزه برای آزادی انتخاب و برابری اجتماعی است. همین ماهیت متناقض بتمن است که به نویسندگان اجازه می دهد تا در کمیک ها و نسخه های سینمایی، برداشت های گوناگونی از او ارائه دهند.

برای مثال، در «شوالیه تاریکی بازمی گردد» اثر درخشان فرانک میلر، بتمن بی تردید گرایشات فاشیستی دارد، او خود را بالاتر از قانون قرار می دهد و گروهی از نوجوانان ساده لوح و نادان را شستشوی مغزی می کند تا مطابق میل وی رفتار کنند. بتمن همچنین هر کسی را که دشمن می پندارد، با قدرت کنار می زند. رویکرد میلر نسبت به بتمن، این نکته را یادآور می شود که قیام این ابرقهرمان علیه مجرمان چگونه می تواند او را به یک فاشیست افراطی تبدیل کند، حتی اگر با نیت مثبتی وارد این مسیر شده باشد.

در مقابل، آخرین فیلم لایو اکشن بتمن ساخته ی مت ریوز را داریم که در آن بروس وین (رابرت پتینسون) به تدریج به این باور می رسد که روش کاری و طریقه ی برخوردش با بزهکاران کاملا اشتباه است. او که برای کاهش فساد و جرم و جنایت، در دل خلافکاران ترس می اندازد، پس از اینکه به منبع الهام نقشه های خطرناک ریدلر تبدیل می شود، درک می کند که دارد مسیر را اشتباه می رود و این رویکرد با نتیجه ی مثبتی همراه نخواهد بود. هنگامی که به پایان قصه می رسیم، دیگر برای همه روشن شده است که بتمن نمی تواند نماد ترس و خشم باشد زیرا او نماد امیدواری است. مت ریوز در تمام مدت در تلاش است تا بتمن با یک فاشیست اشتباه گرفته نشود و در این زمینه موفق می شود.

مارک وید هم در کمیک «رستاخیز» (Kingdom Come) به هر «دو جنبه ی» بتمن اشاره می کند. در این مجموعه ی کوتاه، ابرقهرمانِ جدید اخلاقیات را کنار گذاشته اند و تفاوتی با شرورها ندارند؛ در نتیجه  ابرقهرمانان قدیمی (لیگ عدالت) بازمی گردند تا شرایط را بهبود ببخشند که نتیجه اش جنگی بزرگ میان این دو نسل است. بتمن که دیدگاه های آرمان گرایانه ی سوپرمن را منسوخ می داند، یک ساختار نظامی خودسرانه طراحی و گروهی از ابرقهرمانان جوان را در نقش سرباز استخدام می کند! در سوی مقابل، او به یک مبارز آزادی خواه تبدیل می شود و به مخالفت با سوپرمن – که قصد دارد به یک رهبر مستبد تبدیل شود – برمی خیزد. چیزی مشابه این را در خط داستانی «بی عدالتی» (اینجاستیس) نیز داریم، جایی که بتمن، اتحادِ دوستان و دشمنان را رقم می زند تا شانس شکست دادن سوپرمن را داشته باشد (که دیوانه شده و در جهان حکومت نظامی برقرار کرده است).

واقعیت این است که بتمن میان یک ابرقهرمان آتش به اختیار با گرایشات فاشیستی و یک مدافع آزادی و حامی دموکراسی در رفت وآمد است. بروس از منابعی که در اختیار دارد استفاده می کند تا نابرابری اجتماعی را کاهش دهد و از ابزارهای ابداعی تجملی استفاده می کند تا به جنایتکاران خرده پا و فقیر محکم تر مشت بزند، چراکه می خواهد به آدم های دیگر جامعه فرصت بیشتری برای زندگی کردن بدهد. شوالیه ی تاریکی همچنین نظارت ویژه ای بر آدم ها دارد و حریم شخصی افراد را نادیده می گیرد، در عین حال از دولت ها انتقاد و آن ها را به سوءاستفاده از شهروندان محکوم می کند.

بنابراین درست است که بتمن از جهاتی پتانسیل تبدیل شدن به یک فاشیست را دارد اما به همان سان، نقطه ی مقابل آن هم هست. شاید به همین دلیل باشد که او همچنان پرطرفدارترین ابرقهرمان دنیای دی سی به حساب می آید زیرا نقاط ضعف اساسی ابرقهرمانانِ آتش به اختیار را نمایان می کند و هم زمان به ما می گوید که چرا حضور این ابرقهرمانان برای این جهانِ سیاه و فاسد ضروری است. بتمن شخصیت پردازی ضدونقیضی دارد، برخی اوقات دورو و ریاکار جلوه می کند اما همین تفاوت ها باعث می شود تا او را یک ابرقهرمان مسحور کننده و بی نظیر بدانیم.

315,000

269,000

تومان

منبع: Collider