مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک یک وضعیت اورژانسی پزشکی است که می تواند در اثر تماس با طیف وسیعی از مواد شیمیایی سمی رخ دهد. این مواد که در محیط های خانگی صنعتی کشاورزی و حتی طبیعی یافت می شوند می توانند از طریق راه های مختلفی مانند تنفس بلعیدن یا تماس با پوست و چشم وارد بدن شده و عملکرد طبیعی سلول ها و اندام ها را مختل کنند.

شدت مسمومیت به عوامل متعددی بستگی دارد از جمله نوع ماده شیمیایی میزان تماس (دوز) مدت زمان قرار گرفتن در معرض و وضعیت سلامتی فرد مسموم (مانند سن وزن و وجود بیماری های زمینه ای). عواقب مسمومیت می تواند از علائم خفیف و گذرا مانند سوزش پوست یا سردرد تا عوارض شدید و تهدیدکننده حیات نظیر آسیب دائمی به اندام ها کما و حتی مرگ متغیر باشد.

شناسایی سریع علائم مسمومیت انجام اقدامات اولیه صحیح و به موقع و مراجعه فوری به مراکز درمانی تخصصی نقش حیاتی در کاهش شدت آسیب و بهبود پیامدها دارد. در این مقاله به بررسی جامع مسمومیت ناشی از مواد شیمیایی خطرناک انواع این مواد علائم شایع علل بروز روش های تشخیص کمک های اولیه ضروری رویکردهای درمانی راهکارهای پیشگیری و عوارض احتمالی آن خواهیم پرداخت تا آگاهی شما در این زمینه افزایش یابد و بتوانید در مواقع ضروری اقدامات لازم را انجام دهید.

مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک چیست؟

مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک به وضعیتی اطلاق می شود که در آن ورود یک ماده شیمیایی سمی به بدن از طریق یکی از راه های اصلی تماس (تنفسی گوارشی پوستی یا تزریقی) باعث ایجاد اختلال در عملکرد طبیعی بدن می شود. این اختلال می تواند در سطح سلولی بافتی یا اندامی رخ دهد و منجر به بروز علائم و نشانه های بالینی متنوعی شود.

مواد شیمیایی سمی می توانند به روش های مختلفی به بدن آسیب برسانند؛ برخی مستقیماً به بافت ها حمله کرده و باعث تخریب آن ها می شوند (مانند اسیدها و بازهای قوی) برخی دیگر در فرآیندهای بیوشیمیایی بدن اختلال ایجاد می کنند (مانند سموم فلزات سنگین یا برخی آفت کش ها) و گروهی نیز با سیستم عصبی تداخل می کنند (مانند گازهای سمی خاص یا برخی داروها). سرعت و شدت بروز علائم بستگی زیادی به خواص فیزیکی و شیمیایی ماده غلظت آن و سرعت جذب آن در بدن دارد.

درک مکانیسم عمل مواد شیمیایی مختلف در بدن برای تشخیص و درمان صحیح مسمومیت ضروری است. به همین دلیل در مواجهه با موارد مشکوک به مسمومیت شیمیایی کسب اطلاعات دقیق در مورد نوع ماده شیمیایی درگیر از اهمیت بالایی برخوردار است.

انواع مواد شیمیایی خطرناک

مواد شیمیایی خطرناک که می توانند منجر به مسمومیت شوند بسیار متنوع هستند و در محیط های مختلفی یافت می شوند. دسته بندی این مواد بر اساس محل و نوع کاربرد می تواند به شناخت بهتر آن ها و خطرات مرتبط کمک کند.

مواد شیمیایی خانگی

بسیاری از محصولاتی که روزانه در خانه ها استفاده می شوند حاوی مواد شیمیایی هستند که در صورت استفاده نادرست نگهداری نامناسب یا دسترسی کودکان می توانند بسیار خطرناک باشند. شناخت این مواد و رعایت نکات ایمنی در مورد آن ها برای پیشگیری از مسمومیت های خانگی ضروری است.

• شوینده ها و پاک کننده ها: شامل مایع سفیدکننده (وایتکس) جوهر نمک جرم گیرها مایع ظرفشویی پودرهای لباسشویی و پاک کننده های چندمنظوره. این مواد اغلب حاوی اسیدها بازها یا ترکیبات کلردار هستند که می توانند باعث سوختگی شیمیایی آسیب های تنفسی و گوارشی شوند.
• مواد ضدعفونی کننده: الکل ها محلول های حاوی فنول یا آمونیوم چهار ظرفیتی که برای ضدعفونی سطوح استفاده می شوند. بلع این مواد می تواند به دستگاه گوارش آسیب رسانده و علائم عصبی ایجاد کند.
• حشره کش ها و جونده کش ها: اسپری ها پودرها یا طعمه های حاوی سمومی مانند ارگانوفسفره ها کاربامات ها یا ضد انعقادها. این سموم می توانند سیستم عصبی یا سیستم انعقاد خون را تحت تاثیر قرار دهند.
• محصولات آرایشی و بهداشتی: برخی از این محصولات مانند لاک پاک کن ها (حاوی استون) ادکلن ها (حاوی الکل) یا رنگ مو در صورت بلع مقادیر زیاد می توانند سمی باشند.
• داروها: اگرچه دارو به خودی خود برای درمان است اما مصرف بیش از حد یا اشتباهی آن به خصوص در کودکان یکی از شایع ترین علل مسمومیت خانگی است.
• محصولات خودرویی و گاراژی: ضد یخ (حاوی اتیلن گلیکول) روغن موتور بنزین و سایر سوخت ها. بلع یا استنشاق بخارات این مواد بسیار خطرناک است.

رعایت دستورالعمل های روی بسته بندی استفاده در محیط با تهویه مناسب و نگهداری در ظروف اصلی و دور از دسترس کودکان و حیوانات خانگی از اصول کلیدی پیشگیری در مورد مواد شیمیایی خانگی است.

مواد شیمیایی صنعتی

محیط های صنعتی کارخانه ها و آزمایشگاه ها محل استفاده از طیف وسیع تری از مواد شیمیایی هستند که اغلب غلظت بالاتری دارند و خطرات بیشتری ایجاد می کنند. کارگران و افرادی که در این محیط ها فعالیت می کنند به دلیل تماس شغلی بیشتر در معرض خطر مسمومیت قرار دارند.

• حلال ها: مانند تولوئن زایلن هگزان استون و متانول. این مواد در صنایع رنگ سازی چاپ تولید چسب و لاستیک استفاده می شوند. استنشاق بخارات آن ها می تواند باعث آسیب به سیستم عصبی مرکزی کبد و کلیه شود. متانول به خصوص بسیار سمی است و می تواند باعث کوری و مرگ شود.
• اسیدها و بازهای قوی: مانند اسید سولفوریک اسید هیدروکلریک اسید نیتریک سدیم هیدروکسید (سود سوزآور) و پتاسیم هیدروکسید. این مواد خورنده هستند و تماس با پوست چشم یا دستگاه گوارش می تواند باعث سوختگی شیمیایی شدید و آسیب دائمی شود.
• گازهای سمی: مانند مونوکسید کربن سولفید هیدروژن آمونیاک کلر و دی اکسید گوگرد. این گازها در فرآیندهای صنعتی مختلف تولید می شوند و استنشاق آن ها می تواند به سرعت منجر به مسمومیت شدید اختلال تنفسی و مرگ شود. مونوکسید کربن به خصوص خطرناک است زیرا بی رنگ و بی بو است و علائم آن غیراختصاصی هستند.
• فلزات سنگین: مانند سرب جیوه کادمیوم و آرسنیک. تماس مزمن با این فلزات در محیط های صنعتی (مانند معادن کارخانه های باتری سازی یا رنگ سازی) می تواند منجر به مسمومیت مزمن و آسیب به سیستم عصبی کلیه ها و سایر اندام ها شود.
• ایزوسیانات ها: ترکیباتی که در تولید فوم های پلی اورتان چسب ها و رنگ ها استفاده می شوند. استنشاق بخارات آن ها می تواند باعث حساسیت شدید تنفسی و آسم شغلی شود.

کنترل های مهندسی (مانند تهویه موضعی و عمومی) استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) مناسب مانند ماسک های تنفسی تخصصی دستکش های مقاوم به مواد شیمیایی و عینک های ایمنی و آموزش کارکنان در زمینه شناسایی خطرات و اقدامات ایمنی از الزامات پیشگیری در محیط های صنعتی است.

سموم کشاورزی

سموم کشاورزی شامل آفت کش ها (برای کنترل حشرات) علف کش ها (برای کنترل علف های هرز) قارچ کش ها و نماتدکش ها به طور گسترده در بخش کشاورزی برای حفاظت از محصولات استفاده می شوند. این مواد برای موجودات زنده طراحی شده اند و بنابراین می توانند برای انسان و حیوانات نیز بسیار خطرناک باشند.

• ارگانوفسفره ها و کاربامات ها: گروهی از حشره کش ها که با مهار آنزیم کولین استراز در سیستم عصبی عمل می کنند. مسمومیت با این مواد می تواند منجر به علائم شدید گوارشی تنفسی عصبی و قلبی-عروقی شود.
• پیرتروئیدها: گروه دیگری از حشره کش ها که نسبت به ارگانوفسفره ها کمتر سمی هستند اما همچنان می توانند باعث علائم پوستی تنفسی و در موارد شدید علائم عصبی شوند.
• پاراکوات و دایکوات: علف کش های بسیار سمی که در صورت بلع حتی مقادیر کم می توانند باعث آسیب شدید و غیرقابل برگشت به ریه ها کلیه ها و سایر اندام ها شوند.
• ضد انعقادها: برخی جونده کش ها با تداخل در فرآیند انعقاد خون عمل می کنند و می توانند باعث خونریزی داخلی و خارجی شوند.

کاربران سموم کشاورزی (کشاورزان سم پاش ها) و همچنین افرادی که در نزدیکی مزارع سم پاشی شده زندگی می کنند یا محصولات آلوده مصرف می کنند در معرض خطر قرار دارند. استفاده صحیح از تجهیزات حفاظت فردی رعایت زمان ایمنی پس از سم پاشی قبل از ورود به مزرعه یا برداشت محصول نگهداری سموم در انبارهای ایمن و دور از دسترس و دفع صحیح بسته بندی های خالی از جمله اقدامات ضروری برای پیشگیری از مسمومیت با سموم کشاورزی است.

علائم مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

علائم و نشانه های مسمومیت با مواد شیمیایی بسیار متنوع هستند و به عوامل مختلفی از جمله نوع ماده شیمیایی راه ورود آن به بدن دوز یا مقدار ماده وارد شده و وضعیت سلامتی فرد بستگی دارند. برخی علائم بلافاصله پس از تماس ظاهر می شوند در حالی که بروز برخی دیگر ممکن است ساعت ها یا حتی روزها طول بکشد. شناخت علائم شایع در هر دسته از مسمومیت ها می تواند به تشخیص اولیه و انجام اقدامات مناسب کمک کند.

علائم تنفسی

این علائم در اثر استنشاق گازها بخارات ذرات یا آئروسل های سمی ایجاد می شوند. سیستم تنفسی به سرعت تحت تاثیر قرار می گیرد و علائم می تواند از خفیف تا بسیار شدید و تهدیدکننده حیات متغیر باشد.

• تنگی نفس یا دشواری در تنفس (دیسپنه)
• سرفه مداوم یا شدید
• خس خس سینه (ویزینگ)
• احساس سوزش یا درد در گلو نای یا قفسه سینه
• آبریزش از بینی و چشم ها
• گرفتگی صدا
• تولید خلط زیاد
• ادم ریوی (تجمع مایع در ریه ها) در موارد شدید که منجر به سرفه همراه با خلط صورتی و کف آلود می شود.
• کبودی لب ها و ناخن ها (سیانوز) به دلیل کمبود اکسیژن

گازهایی مانند مونوکسید کربن آمونیاک کلر و اکسیدهای نیتروژن از جمله موادی هستند که به سرعت علائم تنفسی ایجاد می کنند.

علائم پوستی

تماس مستقیم پوست با مواد شیمیایی خورنده یا محرک می تواند منجر به آسیب های موضعی و گاهی جذب سیستمیک و بروز علائم در سایر نقاط بدن شود. شدت علائم پوستی به قدرت خورندگی ماده مدت زمان تماس و مساحت ناحیه درگیر بستگی دارد.

• قرمزی و التهاب پوست (اریتم)
• خارش شدید
• احساس سوزش یا درد در ناحیه تماس
• تاول زدن پوست
• پوسته ریزی
• خشکی و ترک خوردن پوست
• سوختگی های شیمیایی با درجات مختلف (مشابه سوختگی های حرارتی)
• تغییر رنگ پوست در ناحیه تماس

اسیدها و بازهای قوی حلال های آلی و برخی سموم کشاورزی می توانند باعث آسیب های جدی پوستی شوند.

علائم گوارشی

این علائم اغلب در اثر بلعیدن مواد شیمیایی سمی رخ می دهند اما ممکن است در اثر استنشاق یا تماس پوستی و جذب سیستمیک نیز مشاهده شوند. دستگاه گوارش به سرعت به مواد سمی واکنش نشان می دهد.

• تهوع و احساس دل پیچه
• استفراغ (ممکن است همراه با خون باشد)
• اسهال (ممکن است خونی باشد)
• درد شدید در ناحیه شکم یا قفسه سینه
• احساس سوزش در دهان گلو یا معده
• مشکل در بلع
• آسیب به مخاط دهان مری و معده (سوختگی های شیمیایی داخلی)
• بوی غیرعادی دهان (بسته به نوع ماده شیمیایی)

بلعیدن شوینده ها مواد نفتی اسیدها و بازها از علل شایع مسمومیت با علائم گوارشی شدید هستند.

علائم عصبی

برخی مواد شیمیایی سمی مستقیماً بر سیستم عصبی مرکزی یا محیطی تاثیر می گذارند. این علائم می توانند بسیار متنوع باشند و از گیجی خفیف تا تشنج و کما متغیر هستند. علائم عصبی اغلب نشان دهنده مسمومیت جدی و نیاز به اقدام فوری پزشکی هستند.

• سردرد
• سرگیجه و عدم تعادل
• گیجی خواب آلودگی یا بی قراری
• اختلال در بینایی (تاری دید دو بینی کوری موقت یا دائم)
• اختلال در شنوایی
• ضعف عضلانی یا فلج
• لرزش
• تشنج
• از دست دادن هوشیاری کما
• تغییر در رفتار یا وضعیت روانی (توهم هذیان)
• تغییر در اندازه مردمک چشم (گشاد یا تنگ شدن)

مسمومیت با مونوکسید کربن حلال های آلی سموم ارگانوفسفره و فلزات سنگین به طور شایع علائم عصبی ایجاد می کنند.

علاوه بر دسته بندی های فوق مسمومیت با مواد شیمیایی می تواند بر سایر سیستم های بدن نیز تاثیر بگذارد و علائمی مانند اختلال در عملکرد کلیه ها (کاهش یا افزایش حجم ادرار) آسیب کبدی (زردی پوست و چشم) اختلالات قلبی (تغییر در ضربان قلب یا فشار خون) و آسیب به سیستم خونساز را ایجاد کند. در بسیاری از موارد مسمومیت شدید ترکیبی از علائم در سیستم های مختلف بدن مشاهده می شود.

علل مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک معمولاً در نتیجه تماس ناخواسته یا تصادفی با این مواد رخ می دهد. شناخت علل شایع می تواند به طراحی و اجرای راهکارهای پیشگیرانه موثر کمک کند.

بلعیدن تصادفی

این شایع ترین علت مسمومیت در کودکان خردسال است. کنجکاوی طبیعی کودکان و تمایل آن ها به قرار دادن اشیاء در دهان همراه با دسترسی آسان به مواد شیمیایی خانگی (مانند شوینده ها داروها لوازم آرایشی) که اغلب در بسته بندی های رنگارنگ و جذاب نگهداری می شوند خطر بلع تصادفی را افزایش می دهد. در بزرگسالان بلع تصادفی ممکن است به دلیل اشتباه در شناسایی مواد (مثلاً نگهداری مواد شیمیایی در بطری های نوشیدنی) یا مصرف اشتباهی دارو رخ دهد.

استنشاق مواد سمی

استنشاق بخارات گازها دودها یا ذرات معلق سمی راه دیگری برای ورود مواد شیمیایی به بدن است. این اتفاق ممکن است در اثر موارد زیر رخ دهد:

• استفاده از مواد شیمیایی فرار (مانند حلال ها یا چسب ها) در محیط های بدون تهویه مناسب.
• نشت گازهای سمی از وسایل گرمایشی معیوب (مانند مونوکسید کربن).
• حوادث صنعتی یا حمل و نقل مواد شیمیایی.
• استفاده نادرست از اسپری های حشره کش یا رنگ های اسپری در فضای بسته.
• آتش سوزی ها که منجر به تولید دودهای سمی می شوند.

تماس پوستی

تماس مستقیم پوست با مواد شیمیایی به خصوص مواد خورنده مانند اسیدها و بازها می تواند باعث آسیب موضعی و همچنین جذب ماده سمی از طریق پوست به جریان خون شود. این نوع تماس ممکن است در حین کار با مواد شیمیایی بدون استفاده از دستکش محافظ ریختن تصادفی مواد شیمیایی روی پوست یا تماس با لباس های آلوده رخ دهد.

تزریق مواد سمی

اگرچه کمتر شایع است اما تزریق تصادفی یا عمدی مواد شیمیایی یا داروها (به خصوص در موارد سوء مصرف مواد مخدر) می تواند منجر به مسمومیت بسیار سریع و شدید شود زیرا ماده سمی مستقیماً وارد جریان خون می شود و به سرعت در سراسر بدن پخش می گردد.

علاوه بر علل فوق مسمومیت ممکن است در اثر تماس با مواد شیمیایی موجود در آب یا غذای آلوده نیز رخ دهد. همچنین تماس مزمن با مقادیر کم برخی مواد شیمیایی در طولانی مدت (مثلاً در محیط کار یا زندگی) می تواند منجر به مسمومیت مزمن با عوارض جدی شود.

تشخیص مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

تشخیص مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک اغلب یک چالش برای کادر درمان است به خصوص اگر نوع ماده شیمیایی درگیر مشخص نباشد. فرآیند تشخیص معمولاً شامل ترکیبی از بررسی شرح حال معاینه فیزیکی و انجام آزمایشات تشخیصی است.

شرح حال دقیق: پرسش از بیمار (اگر هوشیار باشد) یا همراهان او در مورد جزئیات حادثه مسمومیت بسیار حیاتی است. اطلاعات مهم شامل:

• زمان و مکان حادثه.
• نوع ماده شیمیایی مشکوک (اگر امکان دارد بسته بندی یا برچسب ماده را همراه داشته باشید).
• مقدار تقریبی ماده شیمیایی که فرد با آن تماس داشته است.
• راه تماس (بلع استنشاق تماس پوستی تزریق).
• علائم اولیه و سیر تغییرات آن ها.
• سابقه پزشکی فرد (آلرژی ها بیماری های زمینه ای داروهای مصرفی).

معاینه فیزیکی: پزشک با معاینه کامل بدن به دنبال علائم و نشانه های خاص مسمومیت می گردد. این معاینه شامل بررسی وضعیت عمومی علائم حیاتی (ضربان قلب فشار خون تعداد تنفس دما) بررسی وضعیت پوست (سوختگی قرمزی) معاینه چشم ها (اندازه مردمک واکنش به نور) معاینه دهان و گلو گوش دادن به صداهای ریه و قلب و ارزیابی وضعیت عصبی (سطح هوشیاری رفلکس ها قدرت عضلانی) است.

آزمایشات تشخیصی: بسته به نوع ماده شیمیایی مشکوک و علائم بیمار ممکن است آزمایشات مختلفی درخواست شود:

• آزمایش خون و ادرار: برای بررسی عملکرد اندام ها (کبد کلیه) شمارش سلول های خونی الکترولیت ها و گاهی اندازه گیری سطح خود ماده سمی یا متابولیت های آن در خون یا ادرار.
• آزمایش گازهای خون شریانی: برای ارزیابی وضعیت اکسیژن رسانی و تعادل اسید و باز در بدن.
• نوار قلب (ECG): برای بررسی تاثیر ماده سمی بر عملکرد قلب.
• تصویربرداری: مانند عکس قفسه سینه (برای بررسی آسیب ریوی ناشی از استنشاق یا بلع برخی مواد) یا سی تی اسکن مغز (در صورت وجود علائم شدید عصبی).
• آندوسکوپی: در موارد بلع مواد خورنده برای ارزیابی شدت آسیب به مری و معده.

در مواردی که نوع ماده شیمیایی ناشناخته است تشخیص بر اساس مجموعه ای از علائم و نشانه ها و با در نظر گرفتن احتمال مواجهه با مواد شیمیایی در محیط اطراف فرد مسموم صورت می گیرد. تماس با مرکز اطلاع رسانی داروها و سموم نیز می تواند در شناسایی ماده سمی و راهنمایی در فرآیند تشخیص و درمان بسیار کمک کننده باشد.

کمک های اولیه در مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

انجام اقدامات اولیه صحیح و به موقع در دقایق و ساعات اولیه پس از مسمومیت با مواد شیمیایی می تواند نقش حیاتی در نجات جان فرد و کاهش شدت آسیب داشته باشد. مهم ترین اصل حفظ آرامش و اقدام سریع و منطقی است.

اقدامات کلی

این اقدامات باید در مورد هر نوع مسمومیت شیمیایی به سرعت انجام شوند:

• تماس فوری با اورژانس (115): در اولین قدم بلافاصله با اورژانس تماس بگیرید و وضعیت را به طور کامل شرح دهید. اطلاعاتی مانند سن فرد مسموم نوع ماده شیمیایی (اگر می دانید) راه تماس مقدار تقریبی زمان حادثه و علائم مشاهده شده را ارائه دهید.
• انتقال فرد مسموم از منبع آلودگی: فرد را به سرعت از محیط آلوده به ماده شیمیایی (مثلاً اتاق حاوی گاز سمی یا محل ریختن ماده شیمیایی) دور کنید و به محیطی با هوای تازه منتقل نمایید.
• حفظ ایمنی خود: قبل از نزدیک شدن به فرد مسموم یا تلاش برای کمک به او از ایمنی خود اطمینان حاصل کنید. اگر ماده شیمیایی فرار است از ماسک استفاده کنید؛ اگر مایع یا پودر است از دستکش استفاده کنید تا خودتان دچار مسمومیت نشوید.
• بررسی علائم حیاتی: سطح هوشیاری تنفس و ضربان قلب فرد مسموم را بررسی کنید. اگر فرد نفس نمی کشد یا ضربان قلب ندارد در صورت آموزش دیدن احیای قلبی ریوی (CPR) را آغاز کنید.
• همراه داشتن اطلاعات مربوط به ماده شیمیایی: در صورت امکان بسته بندی برچسب یا هرگونه اطلاعات مربوط به ماده شیمیایی درگیر را برای ارائه به کادر پزشکی همراه داشته باشید.

کمک های اولیه در مسمومیت تنفسی

اگر مسمومیت ناشی از استنشاق مواد سمی است:

• فرد را به سرعت به هوای تازه منتقل کنید. پنجره ها و درها را باز کنید تا تهویه انجام شود.
• لباس های تنگ در اطراف گردن و قفسه سینه را شل کنید.
• اگر تنفس فرد متوقف شده یا بسیار ضعیف است و شما آموزش دیده اید احیای تنفسی (تنفس دهان به دهان) را شروع کنید.
• فرد مسموم باید در وضعیت نشسته یا نیمه نشسته قرار گیرد تا تنفس برای او آسان تر باشد مگر اینکه بیهوش باشد که در این صورت باید او را به پهلو (وضعیت ریکاوری) قرار دهید تا راه هوایی باز بماند و خطر آسپیراسیون (ورود محتویات معده به ریه) کاهش یابد.

کمک های اولیه در مسمومیت پوستی

اگر ماده شیمیایی با پوست تماس پیدا کرده است:

• به سرعت لباس ها و جواهراتی که با ماده شیمیایی آلوده شده اند را خارج کنید. مراقب باشید که در حین این کار ماده شیمیایی به نقاط دیگر بدن یا به خودتان منتقل نشود. بهتر است لباس ها را قیچی کنید تا نیاز به کشیدن آن ها از روی پوست نباشد.
• ناحیه آلوده پوست را بلافاصله و با آب فراوان و ولرم (نه سرد و نه داغ) به مدت حداقل 15 تا 20 دقیقه بشویید. از فشار قوی آب خودداری کنید.
• در حین شستشو به آرامی پوست را با دست (با دستکش) یا یک پارچه تمیز مالش دهید تا ماده شیمیایی بهتر پاک شود.
• از استفاده از صابون های قوی یا مواد خنثی کننده (مانند اسید برای باز یا باز برای اسید) خودداری کنید مگر اینکه توسط مرکز مسمومیت یا کادر پزشکی توصیه شده باشد زیرا این کار می تواند باعث واکنش گرمایی و آسیب بیشتر شود.
• پس از شستشو ناحیه را با یک پارچه تمیز بپوشانید.

کمک های اولیه در مسمومیت گوارشی

اگر فرد ماده شیمیایی را بلعیده است:

• هرگز فرد مسموم را وادار به استفراغ نکنید مگر اینکه به طور خاص توسط مرکز اطلاع رسانی داروها و سموم یا پزشک توصیه شده باشد. وادار کردن به استفراغ می تواند باعث آسیب بیشتر (به خصوص در مورد مواد خورنده یا نفتی) یا آسپیراسیون شود.
• به فرد مسموم چیزی برای خوردن یا نوشیدن ندهید مگر اینکه دستورالعمل خاصی از مرکز مسمومیت دریافت کرده باشید (مثلاً نوشیدن مقدار کمی شیر یا آب برای رقیق کردن برخی مواد).
• اگر ماده بلعیده شده یک ماده خورنده (اسید یا باز) است به فرد آب یا شیر ندهید مگر اینکه هوشیار باشد و بتواند ببلعد و تنها به مقدار کم (یک یا دو جرعه) و فقط با توصیه پزشکی.
• اگر فرد بیهوش است او را به پهلو (وضعیت ریکاوری) قرار دهید.

پس از انجام اقدامات اولیه حتی اگر علائم خفیف به نظر می رسند فرد مسموم باید توسط کادر پزشکی معاینه شود. هرگز علائم مسمومیت شیمیایی را دست کم نگیرید.

درمان مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

درمان مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک در مراکز درمانی و تحت نظر پزشک متخصص انجام می شود و بسته به نوع ماده شیمیایی درگیر راه ورود آن به بدن شدت مسمومیت و وضعیت عمومی بیمار متفاوت است. هدف اصلی درمان جلوگیری از جذب بیشتر ماده سمی تسریع دفع آن از بدن درمان علائم و حمایت از عملکرد اندام های حیاتی است.

• اقدامات حمایتی: این اقدامات شامل حفظ راه هوایی باز و تامین اکسیژن کافی (در صورت لزوم از طریق لوله گذاری داخل نای و تهویه مکانیکی) حفظ فشار خون در محدوده طبیعی با استفاده از مایعات و داروهای و ازوپرسور کنترل تشنج با داروهای ضد تشنج و تنظیم دمای بدن است.
• کاهش جذب: بسته به زمان تماس و نوع ماده شیمیایی ممکن است اقداماتی برای کاهش جذب ماده سمی انجام شود. این اقدامات می تواند شامل شستشوی معده (در موارد خاص بلع و در زمان کوتاه پس از بلع) استفاده از زغال فعال (برای جذب برخی سموم در دستگاه گوارش) یا شستشوی فراوان پوست و چشم باشد. استفاده از زغال فعال در مورد همه سموم موثر نیست (مثلاً برای اسیدها بازها فلزات سنگین و مواد نفتی توصیه نمی شود).
• افزایش دفع: در برخی موارد می توان با روش هایی به دفع سریع تر ماده سمی از بدن کمک کرد. این روش ها شامل دیورز اجباری (افزایش تولید ادرار با مایعات و داروها) قلیایی کردن یا اسیدی کردن ادرار (برای تسهیل دفع برخی داروها و سموم) و در موارد مسمومیت شدید با سموم قابل دیالیز استفاده از همودیالیز یا هموپرفیوژن (پاکسازی خون با دستگاه) است.
• استفاده از پادزهر (آنتی دوت): برای تعداد محدودی از مواد شیمیایی سمی پادزهر اختصاصی وجود دارد که می تواند اثرات سم را خنثی کند یا کاهش دهد. شناسایی دقیق ماده شیمیایی درگیر برای تعیین نیاز به پادزهر و نوع آن ضروری است. مثال هایی از پادزهرها شامل نالوکسان برای مسمومیت با مواد افیونی استیل سیستئین برای مسمومیت با استامینوفن و آنتی بادی های اختصاصی برای مسمومیت با سم مار یا عقرب است.
• درمان های اختصاصی برای آسیب های موضعی: مانند درمان سوختگی های شیمیایی پوست و چشم یا درمان آسیب های دستگاه گوارش ناشی از مواد خورنده.
• مانیتورینگ دقیق: بیماران مسموم به خصوص در موارد شدید نیاز به مانیتورینگ مداوم علائم حیاتی و عملکرد اندام ها در بخش مراقبت های ویژه دارند.

مدیریت مسمومیت شیمیایی یک فرآیند پیچیده است که نیازمند دانش تخصصی در زمینه سم شناسی و مراقبت های ویژه است. بنابراین انتقال سریع بیمار به مرکز درمانی مجهز و همکاری با کادر پزشکی از اهمیت بالایی برخوردار است.

پیشگیری از مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

پیشگیری بهترین راه مقابله با مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک است. با رعایت نکات ایمنی ساده در خانه محیط کار و سایر محیط ها می توان به طور چشمگیری خطر بروز این حوادث را کاهش داد. تمرکز بر آگاهی نگهداری صحیح مواد و استفاده ایمن از آن ها کلید پیشگیری است.

نگهداری ایمن مواد شیمیایی

نحوه نگهداری مواد شیمیایی یکی از مهم ترین عوامل در پیشگیری از مسمومیت به خصوص در کودکان است.

• دور از دسترس کودکان و حیوانات خانگی: تمام مواد شیمیایی داروها شوینده ها سموم و فرآورده های نفتی باید در مکانی قفل دار یا در ارتفاعی قرار داده شوند که کودکان نتوانند به آن ها دسترسی پیدا کنند. کابینت های زیر سینک ظرفشویی مکان های مناسبی برای نگهداری مواد شیمیایی نیستند مگر اینکه مجهز به قفل ایمنی کودک باشند.
• در ظروف اصلی خود: هرگز مواد شیمیایی را در بطری های نوشیدنی یا ظروف مواد غذایی خالی نگهداری نکنید. این کار خطر بلع تصادفی را به شدت افزایش می دهد. همچنین برچسب روی ظروف اصلی حاوی اطلاعات مهمی در مورد ماده و اقدامات اضطراری است.
• با درب محکم بسته: اطمینان حاصل کنید که درب تمام ظروف مواد شیمیایی پس از استفاده محکم بسته شده است.
• دور از مواد غذایی و آشامیدنی: مواد شیمیایی نباید در کنار مواد غذایی آشامیدنی یا ظروف مربوط به آن ها نگهداری شوند تا از آلودگی متقاطع جلوگیری شود.
• در مکان خنک و خشک: برخی مواد شیمیایی در معرض گرما یا رطوبت ممکن است ناپایدار شده و خطرناک تر شوند. دستورالعمل های نگهداری روی برچسب را رعایت کنید.

تهویه مناسب

استفاده از مواد شیمیایی فرار یا تولیدکننده بخارات و گازهای سمی در محیط های بدون تهویه مناسب می تواند منجر به مسمومیت تنفسی شود.

• هنگام استفاده از شوینده ها رنگ ها چسب ها یا حلال ها پنجره ها را باز کنید یا از سیستم تهویه (مانند هود آشپزخانه یا فن حمام) استفاده کنید.
• در محیط های صنعتی اطمینان حاصل کنید که سیستم های تهویه موضعی و عمومی به درستی کار می کنند.
• از وسایل گرمایشی (بخاری گازی آبگرمکن) در فضای بسته بدون دودکش مناسب یا تهویه کافی استفاده نکنید تا از تجمع گاز مونوکسید کربن جلوگیری شود. نصب آشکارساز مونوکسید کربن در منزل توصیه می شود.

استفاده از تجهیزات ایمنی

هنگام کار با مواد شیمیایی به خصوص در محیط های شغلی یا هنگام استفاده از مواد خانگی قوی استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) ضروری است.

• دستکش های محافظ: برای جلوگیری از تماس پوستی با مواد شیمیایی خورنده یا محرک. نوع دستکش باید با نوع ماده شیمیایی سازگار باشد (مثلاً دستکش لاتکس برای برخی حلال ها مناسب نیست).
• عینک یا محافظ صورت: برای جلوگیری از پاشش مواد شیمیایی به چشم ها.
• ماسک های تنفسی: برای جلوگیری از استنشاق بخارات گازها یا ذرات معلق سمی. نوع ماسک (ماسک گرد و غبار ماسک فیلتردار ماسک تمام صورت با کپسول هوا) باید بر اساس نوع ماده شیمیایی و غلظت آن انتخاب شود.
• لباس های محافظ: روپوش پیش بند یا لباس های مخصوص مقاوم به مواد شیمیایی برای محافظت از پوست و لباس های عادی.

آموزش در مورد خطرات مواد شیمیایی مورد استفاده خواندن دقیق برچسب ها و دستورالعمل های ایمنی و رعایت پروتکل های کاری ایمن نیز از ارکان مهم پیشگیری در محیط های شغلی و صنعتی است.

عوارض مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک

عوارض مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک می تواند بسیار جدی و گاهی اوقات دائمی باشد. شدت و نوع عوارض به عوامل مختلفی مانند نوع ماده شیمیایی دوز مدت زمان تماس راه ورود به بدن سن و وضعیت سلامتی فرد مسموم و سرعت و کیفیت اقدامات درمانی انجام شده بستگی دارد.

• آسیب به اندام های حیاتی: بسیاری از مواد شیمیایی سمی می توانند به اندام های اصلی بدن مانند کبد کلیه ها قلب ریه ها و مغز آسیب برسانند. این آسیب می تواند حاد (بلافاصله پس از مسمومیت) یا مزمن (در اثر تماس طولانی مدت با مقادیر کم) باشد و منجر به نارسایی یا اختلال دائمی در عملکرد این اندام ها شود. به عنوان مثال پاراکوات به ریه ها آسیب جدی وارد می کند فلزات سنگین می توانند به کلیه ها و سیستم عصبی آسیب برسانند و برخی حلال ها برای کبد سمی هستند.
• اختلالات عصبی: مسمومیت با برخی مواد شیمیایی می تواند باعث آسیب به سیستم عصبی مرکزی و محیطی شود که منجر به علائمی مانند اختلال حافظه تمرکز تعادل ضعف عضلانی لرزش تشنج نوروپاتی (آسیب به اعصاب محیطی) و حتی اختلالات روانی مزمن شود.
• آسیب های تنفسی مزمن: استنشاق مواد شیمیایی محرک یا سمی می تواند باعث آسیب دائمی به مجاری هوایی و ریه ها شده و منجر به بیماری هایی مانند آسم شغلی برونشیت مزمن یا فیبروز ریوی (زخم شدن بافت ریه) شود که تنفس را دشوار می سازد.
• آسیب های پوستی دائمی: سوختگی های شیمیایی شدید می توانند باعث ایجاد زخم های عمیق تغییر رنگ دائمی پوست از دست دادن حس در ناحیه آسیب دیده و نیاز به جراحی های ترمیمی متعدد شوند.
• آسیب های چشمی: تماس چشم با مواد شیمیایی خورنده می تواند به قرنیه و سایر ساختارهای چشم آسیب جدی وارد کرده و منجر به تاری دید دائمی یا حتی کوری کامل شود.
• اختلالات باروری و تکوینی: تماس با برخی مواد شیمیایی سمی (مانند برخی سموم کشاورزی یا حلال ها) می تواند بر سیستم تولید مثل تاثیر گذاشته و باعث ناباروری سقط جنین یا نقایص مادرزادی در نوزادان شود.
• افزایش خطر سرطان: تماس طولانی مدت با برخی مواد شیمیایی (مانند بنزن آزبست یا برخی آفت کش ها) به عنوان عامل افزایش خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان شناخته شده است.
• مرگ: در موارد مسمومیت شدید با مواد شیمیایی بسیار سمی یا در صورت عدم دریافت درمان به موقع و مناسب مسمومیت می تواند کشنده باشد.

بسیاری از عوارض مسمومیت شیمیایی قابل پیشگیری هستند. با رعایت نکات ایمنی و جلوگیری از تماس با مواد شیمیایی خطرناک می توان از بروز این عواقب ناگوار جلوگیری کرد. حتی پس از یک مسمومیت خفیف پیگیری پزشکی برای اطمینان از عدم وجود آسیب های پنهان یا عوارض طولانی مدت توصیه می شود.

FAQ

چه زمانی باید به اورژانس مراجعه کرد؟

در هر مورد مشکوک به مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک حتی اگر علائم خفیف باشند باید فوراً با اورژانس (115) تماس بگیرید یا فرد مسموم را به نزدیک ترین مرکز درمانی منتقل کنید. هرگز منتظر نمانید تا علائم شدیدتر شوند.

چگونه می توان از مسمومیت کودکان با مواد شیمیایی جلوگیری کرد؟

تمام مواد شیمیایی شوینده ها داروها و سموم را در کابینت های قفل دار یا در ارتفاعی دور از دسترس کودکان نگهداری کنید. هرگز مواد شیمیایی را در بطری های نوشیدنی نریزید. از بسته بندی های مقاوم به کودک استفاده کنید. در حین استفاده کودکان را تحت نظر داشته باشید.

اگر ماده شیمیایی وارد چشم شد چه باید کرد؟

بلافاصله چشم آسیب دیده را زیر شیر آب ولرم و با جریان ملایم به مدت حداقل 15 تا 20 دقیقه شستشو دهید. پلک ها را باز نگه دارید تا آب به تمام قسمت های چشم برسد. سپس فوراً به پزشک مراجعه کنید.

آیا مسمومیت با مواد شیمیایی واگیردار است؟

خیر مسمومیت با مواد شیمیایی خطرناک یک بیماری واگیردار نیست و از فردی به فرد دیگر منتقل نمی شود. این وضعیت ناشی از ورود ماده سمی به بدن فرد مسموم است.

چگونه می توان با مرکز اطلاع رسانی داروها و سموم تماس گرفت؟

در ایران می توانید با شماره تلفن 1490 (بدون نیاز به کد شهر) تماس بگیرید. کارشناسان این مرکز به صورت شبانه روزی آماده ارائه مشاوره در مورد مسمومیت ها هستند.

خطا: YARPP هیچ نوشته مرتبطی پیدا نکرد.