مواد قانونی فرجام خواهی حقوقی

مواد قانونی فرجام خواهی حقوقی، ابزاری مهم در قانون آیین دادرسی مدنی هستند که به ما امکان می دهند تا رای های قطعی دادگاه ها را، در صورت وجود ایرادهای قانونی یا شرعی، به دیوان عالی کشور ببریم و دوباره بررسی شان کنیم. این مواد، شرایط، مهلت ها و دلایل نقض رای ها را مشخص می کنند تا عدالت به بهترین شکل اجرا شود و هیچ حقی پایمال نگردد.

تاحالا شده فکر کنید بعد از اینکه یک رای دادگاه قطعی شد، دیگه هیچ راه برگشتی نیست و باید باهاش کنار اومد؟ خب، خوشبختانه همیشه این طوری نیست! تو دنیای حقوق، یک راهکار خیلی مهم و تخصصی داریم به اسم فرجام خواهی حقوقی. این راهکار مثل یک سوپاپ اطمینان عمل می کنه که اجازه نمیده اگه توی مراحل قبلی دادرسی اشتباهی شده، اون اشتباه برای همیشه باقی بمونه و حق کسی ضایع بشه.

وقتی اسم مواد قانونی فرجام خواهی حقوقی میاد، شاید اولش یکم پیچیده به نظر برسه، اما نگران نباشید! اینجا قراره به زبان ساده و خودمانی، ریز و درشت این مواد رو با هم مرور کنیم. هدف اصلی اینه که نه تنها با شماره ماده ها آشنا بشید، بلکه بفهمید هر ماده چی میگه، چه معنا و مفهومی داره و تو عمل چطور به کارمون میاد. از اینکه فرجام خواهی دقیقا چیه تا اینکه چه رای هایی قابل فرجام هستن، کی می تونه فرجام خواهی کنه و دیوان عالی کشور چطور به این پرونده ها رسیدگی می کنه، همه رو با هم بررسی می کنیم.

پس اگه شما هم درگیر یک پرونده حقوقی هستید، یا وکیل دادگستری و دانشجوی حقوقید، یا حتی فقط کنجکاوید که از زیر و بم نظام قضایی کشورمون سر دربیارید، این مقاله رو تا آخر بخونید. مطمئن باشید بعد از خوندنش، دیدگاه کامل تر و دقیق تری نسبت به فرجام خواهی پیدا می کنید و می دونید چطور از این حق مهم قانونی استفاده کنید.

فرجام خواهی حقوقی چیه؟ یک نگاه ساده به ماده 366 قانون

بیاین از اول شروع کنیم. اصلا فرجام خواهی حقوقی یعنی چی؟ قانون گذار تو ماده 366 قانون آیین دادرسی مدنی، خیلی شفاف اینو توضیح داده. بر اساس این ماده، رسیدگی فرجامی فقط و فقط برای اینه که دیوان عالی کشور تشخیص بده رایی که دادگاه های پایین تر صادر کردن، با موازین شرعی و مقررات قانونی مطابقت داره یا نه. یعنی دیوان وارد جزئیات ماهیت دعوا نمیشه که مثلا بگه کی حق باهاشه و کی نه، بلکه فقط و فقط به این نگاه می کنه که آیا مراحل قانونی درست طی شده؟ آیا رای طبق شرع و قانون صادر شده؟ همین!

حالا فرقش با تجدیدنظرخواهی و اعاده دادرسی چیه؟ این سوال خیلی وقتا پیش میاد و جوابش خیلی مهمه. تجدیدنظرخواهی به ما اجازه میده که یه رای رو به یک دادگاه بالاتر (مثل دادگاه تجدیدنظر استان) ببریم و بخوایم هم از نظر شکلی و هم از نظر ماهوی، دوباره بهش رسیدگی بشه. یعنی دادگاه تجدیدنظر می تونه دوباره به اسناد و مدارک نگاه کنه، شهود رو بشنوه و حتی حکم رو عوض کنه.

اما فرجام خواهی فرق داره. فرجام خواهی دیگه رسیدگی ماهوی نیست. یعنی دیوان عالی کشور دیگه دنبال این نیست که ببینه حق با خواهان بوده یا خوانده، بلکه فقط روی رعایت قانون تمرکز می کنه. یک جورایی مثل یک فیلتر نهایی عمل می کنه که مطمئن شه عدالت تو چارچوب قانون برقرار شده. مرجع رسیدگی به فرجام خواهی هم فقط و فقط دیوان عالی کشوره، نه هیچ دادگاه دیگه ای.

فرجام خواهی حقوقی به دیوان عالی کشور کمک می کنه تا از یکنواختی رویه قضایی و اجرای صحیح قوانین تو دادگاه ها اطمینان حاصل کنه و یک جورایی میشه گفت پاسبان قانون در رسیدگی به آراء قضاییه.

کدوم رای ها قابل فرجام خواهی هستن و کدوم نیستن؟ (مواد 367 تا 369 ق.آ.د.م.)

همه رای ها رو نمیشه برد دیوان عالی کشور. قانون گذار خیلی دقیق مشخص کرده که چه رای هایی قابل فرجام خواهی هستن و چه رای هایی نه. این قسمت رو باید خیلی خوب یاد بگیریم تا الکی وقت و هزینه مون رو تلف نکنیم. بیاین مواد 367 تا 369 قانون آیین دادرسی مدنی رو بررسی کنیم.

احکام و قرارهای دادگاه های بدوی که میشه فرجام خواهی کرد (ماده 367)

ماده 367 میگه که اگه رای از دادگاه بدوی صادر شده و شما دیگه تجدیدنظرخواهی نکردید و رای قطعی شده، در حالت عادی قابل فرجام نیست. اما یک سری استثناها هستن که خیلی مهمن:

• احکام:
  1. اگه موضوع دعوا (خواسته) بالای 20 میلیون ریال باشه (یعنی 2 میلیون تومن). اینو همیشه یادتون باشه.
  2. احکامی که مربوط به مسائل خیلی مهم خانوادگی و شخصی هستن، مثل اصل نکاح (اصل ازدواج نه مهریه)، فسخ ازدواج، طلاق، نسب (مثل اثبات فرزند)، حجر (جنون یا صغارت)، وقف، ثلث (یک سوم اموال وصیت شده)، حبس (حبس اموال مثل خانه باغ) و تولیت (مسئولیت اداره اوقاف).
• قرارها:

  بعضی از قرارها هم قابل فرجام خواهی هستن، اما یک شرط مهم دارن: اصل حکم مربوط به این قرارها هم باید خودش قابل فرجام خواهی باشه. این قرارها شامل:

  1. قرار ابطال یا رد دادخواست.
  2. قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا (مثلاً اگه دادگاه تشخیص بده یکی از طرفین اهلیت قانونی برای طرح دعوا رو نداره).

احکام و قرارهای دادگاه های تجدیدنظر استان که فرجام خواهی می خورن (ماده 368)

ماده 368 هم می گه که رای های دادگاه تجدیدنظر استان معمولاً قابل فرجام نیستن، مگر در موارد زیر:

• احکام:

  فقط احکام مربوط به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف. اگه دقت کنید، اینجا ثلث، حبس و تولیت حذف شده. پس خیلی حواستون باشه.

• قرارها:

  دوباره مثل دادگاه بدوی، یک سری قرارها قابل فرجام هستن، با همون شرط که اصل حکم مربوط به اون ها هم قابل فرجام خواهی باشه. این قرارها عبارتند از:

  1. قرار ابطال یا رد دادخواستی که از دادگاه تجدیدنظر صادر شده باشه.
  2. قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا.

حواستون باشه: این رای ها رو نمیشه فرجام خواهی کرد! (ماده 369)

ماده 369 اومده و یک لیست از رای هایی داده که حتی اگه شرایط ماده 367 و 368 رو هم داشته باشن، باز هم قابل فرجام خواهی نیستن. این ها رو هم خوب به خاطر بسپارید:

1. احکام مستند به اقرار قاطع دعوا: یعنی اگه تو دادگاه طرف دعوا چیزی رو که به ضررش بوده، قبول کرده و همون اقرار باعث شده رای صادر بشه، دیگه نمیشه فرجام خواهی کرد.
2. احکام مستند به نظریه کارشناس (با توافق کتبی): اگه دو طرف دعوا کتباً قبول کرده باشن که نظر یک یا چند کارشناس تو اون پرونده حرف آخر رو می زنه، دیگه نمیشه از رای صادر شده بر اساس اون نظر فرجام خواهی کرد.
3. احکام مستند به سوگند قاطع دعوا: اگه رای بر اساس سوگند یکی از طرفین صادر شده باشه و اون سوگند دعوا رو فیصله داده باشه، باز هم قابل فرجام خواهی نیست.
4. احکامی که طرفین حق فرجام خواهی خودشون رو ساقط کردن: یعنی از قبل توافق کردن که اگه این رای صادر شد، دیگه فرجام خواهی نمی کنن.
5. احکامی که مربوط به مسائل فرعی هستن: اگه اصل دعوا قابل فرجام خواهی نباشه، رای هایی که برای مسائل فرعی اون دعوا صادر میشن (مثل هزینه های دادرسی یا خسارت تاخیر تادیه) هم قابل فرجام خواهی نیستن.
6. احکامی که به موجب قوانین خاص، غیرقابل فرجام خواهی هستن: بعضی از قوانین خاص، ممکنه برای موارد خاصی، صراحتاً اعلام کنن که رای صادر شده قابل فرجام خواهی نیست. مثلاً تو برخی دعاوی مربوط به تخلفات ثبتی، ممکنه این اتفاق بیفته.

نکته کاربردی: چطور سریع رای های قابل فرجام رو تشخیص بدیم؟

برای وکلا و حتی خود افراد، این سوال پیش میاد که چطور سریع تشخیص بدن که رای قابل فرجامه یا نه. بهترین راه اینه که اول به مبلغ خواسته نگاه کنید (اگه مالیه). بعد ببینید موضوع دعوا از اون لیست مهم خانوادگی و وقفی هست یا نه. اگه تو این دسته ها نبود، حتماً ماده 369 رو چک کنید که نکنه جزء استثنائات باشه. با این کار، خیلی از وقت و هزینه های اضافی رو میشه ذخیره کرد.

وقتی دیوان عالی کشور رای رو نقض می کنه: دلایلش چیه؟ (مواد 370 تا 377 ق.آ.د.م.)

رسیدگی تو دیوان عالی کشور این طوریه که یا رای رو تأیید می کنه (ابرام) یا نقضش می کنه. اگه نقض بشه، یعنی دیوان عالی کشور یک اشکال اساسی تو رای پیدا کرده که نمی ذاره اون رای پابرجا بمونه. حالا بیاین ببینیم دیوان بر اساس چه دلایلی ممکنه یک رای رو نقض کنه. این ها رو ماده های 370 تا 377 به ما میگن.

ماده 370 ق.آ.د.م.: دیوان چطور تصمیم می گیره؟

ماده 370 میگه که شعبه رسیدگی کننده تو دیوان عالی کشور با نظر اکثریت اعضا، تصمیم می گیره که رای فرجام خواسته رو ابرام کنه یا نقض. اگه رای رو مطابق قانون و دلایل پرونده تشخیص بده، تاییدش می کنه و پرونده رو برمی گردونه به دادگاه صادرکننده. اما اگه اشکالی ببینه، طبق مواد بعدی رای رو نقض می کنه.

دلایلی که ممکنه رای به خاطرشون نقض بشه (ماده 371)

اینجا می رسیم به اصل مطلب! ماده 371 قانون آیین دادرسی مدنی، دلایل اصلی نقض رای رو خیلی دقیق لیست کرده:

1. دادگاه صادرکننده رای صلاحیت ذاتی نداشته باشه: این خیلی مهمه! یعنی مثلاً یک دادگاه عمومی در مورد پرونده ای حکم بده که باید تو دادگاه خانواده بررسی می شده. یا یک دادگاه کیفری در مورد یک دعوای حقوقی رای بده. اگه دادگاه صلاحیت ذاتی نداشته باشه، حکمش خود به خود باطله. البته اگه ایراد به صلاحیت محلی (مثلاً تو شهر اشتباهی رسیدگی شده) باشه، فقط در صورتی باعث نقض میشه که تو همون دادگاه اولیه بهش ایراد گرفته شده باشه.
2. رای صادر شده خلاف موازین شرعی و مقررات قانونی باشه: این دلیل شاید رایج ترین دلیل نقض باشه. یعنی دیوان عالی کشور تشخیص بده که رای صادره، با اصول شرع اسلام یا یکی از قوانین کشور مغایرت داره.
3. عدم رعایت اصول دادرسی و قواعد آمره و حقوق اصحاب دعوا: بعضی وقت ها دادگاه ممکنه اصول اساسی دادرسی رو رعایت نکرده باشه. مثلاً به یکی از طرفین فرصت دفاع نداده باشه، یا ابلاغ ها ناقص بوده باشن، یا به دلایل و مدافعات مهم یکی از طرفین توجه نکرده باشه. البته این ایرادات باید اونقدر مهم باشن که رای رو از اعتبار بندازن.
4. صدور آرای مغایر با یکدیگر: یعنی در مورد یک موضوع مشخص، بین همون آدم ها (اصحاب دعوا)، دو تا رای کاملاً متضاد و مغایر صادر شده باشه، بدون اینکه دلیل قانونی برای این تناقض وجود داشته باشه.
5. نقص تحقیقات انجام شده یا عدم توجه به دلایل و مدافعات طرفین: اگه دادگاه تحقیقات لازم رو انجام نداده باشه (مثلاً شهود رو نشنیده باشه، یا به یک سند مهم توجه نکرده باشه) یا به دفاعیات و مستندات مهمی که طرفین ارائه کردن، بی توجهی کرده باشه، دیوان عالی کشور می تونه رای رو نقض کنه.

کی رای نقض نمی شه؟ (ماده 372)

ماده 372 میگه اگه رای صادره با قوانینی که تو زمان صدورش حاکم بودن، مخالف نباشه، نقض نمیشه. این یعنی دیوان عالی کشور به قوانین زمان صدور رای نگاه می کنه، نه قوانین جدیدی که شاید بعداً تصویب شده باشن.

نقض رای به علت تفاوت اسباب توجیهی (ماده 373)

بعضی وقت ها پیش میاد که یک رای از نظر نتیجه نهایی درسته و با یکی از مواد قانونی مطابقت داره، اما دادگاه برای توجیهش به یک ماده قانونی دیگه استناد کرده که اصلاً ربطی به اون موضوع نداشته یا معنای دیگه ای داشته. تو این حالت، دیوان عالی کشور رای رو نقض می کنه.

نقض رای در دعواهای قراردادی (ماده 374)

اگه دعوا مربوط به یک قرارداد باشه و دادگاه صادرکننده رای، از مفاد صریح اون قرارداد، یا قانون یا آیین نامه های مربوط بهش، یک معنی دیگه برداشت کرده باشه که با منظور اصلی قرارداد فرق داره، رای نقض میشه.

اگه مدارک اصلی اشتباه از آب دربیاد (ماده 375)

فرض کنید یک رای بر اساس یک سند یا مدرکی صادر شده. اگه بعداً ثابت بشه که اون سند یا مدرک اصل و اساساً اشتباه یا جعلی بوده، دیوان عالی کشور می تونه رای صادر شده رو نقض کنه.

وقتی چند تا رای مغایر داریم (ماده 376)

اگه تو یک موضوع خاص، دو تا رای کاملاً متناقض صادر بشه، بدون اینکه طرفین یا موضوع دعوا تغییر کرده باشه، یا به خاطر تجدیدنظرخواهی یا اعاده دادرسی رای نقض شده باشه، ماده 376 میگه رای دومی که صادر شده، باطله و به درخواست ذی نفع، بی اعتباریش اعلام میشه. همچنین اگه رای اول هم مخالف قانون باشه، اون هم نقض میشه. این رای ها می تونن از یک دادگاه یا از چند دادگاه مختلف صادر شده باشن.

دیوان حتی بدون اشاره فرجام خواه هم می تونه رای رو نقض کنه (ماده 377)

نکته جالب اینجاست که حتی اگه فرجام خواه (کسی که درخواست فرجام داده) به یک دلیل مشخص برای نقض رای اشاره نکرده باشه، اما دیوان عالی کشور خودش اون دلیل رو پیدا کنه و ببینه رای باید نقض بشه، می تونه این کار رو انجام بده. این نشون میده که دیوان عالی کشور چقدر به اجرای صحیح قانون و شرع اهمیت میده.

مثال های عملی: این موارد چطور تو پرونده ها پیش میان؟

• عدم صلاحیت ذاتی: مثلاً دادگاهی در مورد صحت و سقم یک سند رسمی رای بده، در حالی که صلاحیت رسیدگی به اسناد رسمی رو فقط مراجع خاصی دارن.
• خلاف شرع: فرض کنید دادگاه بر اساس یک رسم محلی حکم بده که با قواعد شرعی اسلام در تعارض باشه.
• نقص تحقیقات: در یک پرونده تصادف، دادگاه بدون معاینه محل یا بدون نظر کارشناس رسمی، در مورد میزان خسارت حکم بده.

قدم به قدم فرجام خواهی: از دادخواست تا دیوان (مواد 378 تا 389 ق.آ.د.م.)

حالا که فهمیدیم فرجام خواهی چیه و چه رای هایی رو میشه فرجام خواهی کرد، بیاین ببینیم از نظر اجرایی چطور باید این کار رو انجام داد. این مراحل تو مواد 378 تا 389 قانون آیین دادرسی مدنی به تفصیل اومده.

کیا می تونن فرجام خواهی کنن؟ (ماده 378)

طبق ماده 378، این افراد حق دارن درخواست رسیدگی فرجامی بدن:

1. طرفین دعوا: یعنی هم خواهان و هم خوانده که تو پرونده اصلی بودن.
2. قائم مقام، نمایندگان قانونی و وکلای اون ها: اگه مثلاً یکی از طرفین فوت کرده باشه، ورثه (قائم مقام) یا اگه کسی صغیر یا مجنون باشه، ولی یا قیمش (نماینده قانونی) می تونن این کار رو بکنن. وکلای دادگستری هم که مشخصه.
3. دادستان کل کشور: دادستان کل کشور هم تو موارد خاصی که تو ماده 388 توضیح داده شده، می تونه درخواست فرجام خواهی بده.

دادخواست فرجام خواهی رو کجا و چطور بدیم؟ (ماده 379)

ماده 379 میگه که دادخواست فرجام خواهی رو باید به دادگاهی که رای فرجام خواسته رو صادر کرده، تقدیم کنیم. یعنی اگه رای رو دادگاه تجدیدنظر صادر کرده، باید به همون دادگاه تجدیدنظر دادخواست بدیم، نه مستقیماً به دیوان عالی کشور. مدیر دفتر اون دادگاه هم باید دادخواست رو ثبت کنه و به شما یک رسید بده که توش اسم فرجام خواه، طرف مقابل و تاریخ تقدیم دادخواست ذکر شده. این تاریخ تقدیم دادخواست، خیلی مهمه، چون شروع مهلت فرجام خواهی از همون روز حساب میشه.

تو دادخواست فرجامی چی بنویسیم؟ (ماده 380)

یک دادخواست فرجامی باید حاوی این اطلاعات باشه:

1. مشخصات کامل فرجام خواه: نام، نام خانوادگی، اقامتگاه و بقیه مشخصات خودش و اگه وکیل داره، مشخصات وکیلش.
2. مشخصات کامل فرجام خوانده: نام، نام خانوادگی، اقامتگاه و بقیه مشخصات طرف مقابل.
3. مشخصات حکم یا قراری که ازش فرجام خواهی شده: مثلاً شماره پرونده، شماره رای و تاریخ صدور رای.
4. دادگاه صادرکننده رای: مشخص کنیم که کدوم دادگاه این رای رو داده (مثلاً شعبه فلان دادگاه تجدیدنظر استان تهران).
5. تاریخ ابلاغ رای: اینکه رای کی به فرجام خواه ابلاغ شده. این هم برای محاسبه مهلت خیلی مهمه.
6. دلایل فرجام خواهی: مهم ترین بخش! اینجا باید دقیق و با استدلال بنویسید که چرا فکر می کنید رای اشکال قانونی یا شرعی داره و کدوم یکی از مواد نقض (ماده 371) تو این پرونده اتفاق افتاده.

چه مدارکی به دادخواست ضمیمه کنیم؟ (ماده 381)

باید این مدارک رو به دادخواست فرجامی اضافه کنید:

1. رونوشت یا تصویر مصدق حکم یا قراری که ازش فرجام خواهی می کنید.
2. لایحه اعتراضیه: این همون متنیه که توش دلایل فرجام خواهی رو با جزئیات بیشتر و استدلال های حقوقی توضیح می دید.
3. وکالتنامه وکیل یا مدرک مثبت سمت: اگه وکیل دارید، وکالتنامه اش، و اگه مثلاً قیم یا ولی هستید، سندی که نشون بده شما نماینده قانونی هستید.

چند نسخه دادخواست لازمه؟ (ماده 382)

دادخواست و پیوست هاش باید در دو نسخه تهیه بشه. اگه طرف مقابل (فرجام خوانده) چند نفر باشه، به تعداد اون ها به علاوه یک نسخه دیگه (برای دادگاه) نیاز داریم. فقط مدرک مثبت سمت (مثل وکالتنامه) رو لازم نیست تو همه نسخه ها کپی کنید، همون نسخه اول کافیه.

اگه دادخواست مشکل داشت، چیکار کنیم؟ (مواد 383 و 384)

اگه دادخواست شما طبق این مقررات آماده نشده باشه، یا هزینه دادرسی اش پرداخت نشده باشه، جریان پیدا نمی کنه. مدیر دفتر دادگاه دو روز فرصت داره تا نقایص رو به شما اخطار بده و شما هم ده روز از تاریخ ابلاغ اخطار، وقت دارید که نقص رو رفع کنید. اگه تو این ده روز مشکل رو حل نکردید، یا اگه اصلاً دادخواست رو خارج از مهلت داده بودید، دادگاه قرار رد دادخواست صادر می کنه. خبر خوب اینه که این قرار رو میشه ظرف بیست روز تو دیوان عالی کشور شکایت کرد و رای دیوان تو این مورد قطعیه.

اگه هویت فرجام خواه مشخص نباشه، چی میشه؟ (ماده 385)

اگه مشخصات فرجام خواه تو دادخواست اونقدر نامعلوم باشه که هویتش مشخص نشه، دادخواست بلااثر میشه. اگه بعد از مهلت فرجام خواهی هم این مشکل حل نشد، دادگاه قرار رد دادخواست میده. این قرار هم تو دیوان عالی کشور ظرف بیست روز از تاریخ الصاق به دیوار دفتر دادگاه، قابل شکایته.

وقتی دادخواست آماده شد، دفتر دادگاه چیکار می کنه؟ (ماده 386)

وقتی دادخواست فرجام خواهی تکمیل و درست بود، مدیر دفتر دادگاه یک نسخه ازش رو برای فرجام خوانده می فرسته تا اون هم ظرف بیست روز به صورت کتبی بهش جواب بده. چه جواب بده و چه نده، بعد از اینکه این مهلت تموم شد، پرونده اصلی رو با دادخواست فرجام خواهی به دیوان عالی کشور ارسال می کنه.

آیا فرجام خواهی، اجرای حکم رو متوقف می کنه؟ (ماده 387)

نه! اصل اینه که فرجام خواهی، اجرای حکم رو به تاخیر نمیندازه. یعنی رای تا زمانی که دیوان عالی کشور نقضش نکرده، اجرا میشه. اما دو تا استثنا داریم:

1. اگه محکوم به مالی باشه: یعنی طرف باید پولی پرداخت کنه. تو این حالت، اگه دادگاه تشخیص بده که لازمه، می تونه قبل از اجرای حکم، از کسی که به نفعش رای صادر شده (محکوم له) یک تأمین مناسب بگیره.
2. اگه محکوم به غیرمالی باشه: مثلاً تحویل یک ملک یا انجام یک کار. تو این حالت، اگه دادگاه صادرکننده حکم تشخیص بده و محکوم علیه یک تأمین مناسب بده، اجرای حکم تا زمانی که دیوان عالی کشور رای فرجامی رو صادر کنه، متوقف میشه.

فرجام خواهی از طریق دادستان کل کشور (ماده 388)

بعضی وقت ها پیش میاد که مهلت فرجام خواهی تموم شده، یا دادخواست رد شده، اما ذی نفع (کسی که حقش از بین رفته) حس می کنه رای خلاف شرع یا قانونه. تو این حالت، می تونه از طریق دادستان کل کشور درخواست رسیدگی فرجامی بده. این کار هم نیاز به دادخواست و پرداخت هزینه داره. مهلتش هم یک ماه از تاریخ انقضای مهلت فرجام خواهی یا قطعی شدن قرار رد دادخواست یا ابلاغ رای دیوان عالی کشوره. اگه دادستان کل ببینه ادعاش درسته، از دیوان عالی کشور درخواست نقض رای رو می کنه.

اگه دادستان کل درخواست نقض بده، اجرای حکم متوقف میشه؟ (ماده 389)

بله! اگه دادستان کل کشور درخواست نقض رای رو از دیوان عالی کشور بکنه، کسی که محکوم شده می تونه با ارائه گواهی لازم به دادگاهی که داره حکم رو اجرا می کنه، بخواد اجرای حکم متوقف بشه. دادگاه هم بعد از گرفتن یک تأمین مناسب، دستور توقف اجرا رو تا پایان رسیدگی دیوان عالی کشور صادر می کنه.

فرآیند رسیدگی تو دیوان عالی کشور چطوریه؟ (مواد 390 تا 396 ق.آ.د.م.)

خب، پرونده رسید به دیوان عالی کشور. حالا اونجا چطور بهش رسیدگی میشه؟

ارجاع پرونده به شعب دیوان (مواد 390 و 391)

وقتی پرونده به دیوان عالی کشور میرسه، رئیس دیوان یا یکی از معاونینش، پرونده رو با رعایت نوبت و ترتیب وصول، به یکی از شعبه ها ارجاع میده. یعنی هر پرونده ای به نوبت خودش رسیدگی میشه، مگر اینکه قانون بگه یا رئیس دیوان تشخیص بده که یک پرونده باید خارج از نوبت بررسی بشه (مثلاً پرونده های خیلی فوری).

یه نکته مهم اینه که بعد از ارجاع، دیگه نمیشه پرونده رو از اون شعبه گرفت و به شعبه دیگه داد، مگر اینکه قانون اجازه بده. این قاعده تو همه دادگاه ها باید رعایت بشه.

گزارش نویسی تو دیوان عالی (مواد 392 و 393)

رئیس شعبه دیوان، خودش موضوع دادخواست رو مطالعه می کنه و گزارش تهیه می کنه، یا به نوبت به یکی از اعضا برای تهیه گزارش ارجاع میده. این گزارش باید خیلی جامع باشه؛ یعنی هم جریان اصلی دعوا رو بگه، هم اعتراضات فرجام خواه رو کامل بررسی کنه و هم جهات قانونی فرجام خواهی رو با دلیل و استدلال ذکر کنه. اگه عضو شعبه تو حین بررسی پرونده، ببینه که قضات قبلی تخلفی کردن یا از قانون بی خبر بودن، باید این رو با جزئیات تو گزارشش بنویسه و به دستور رئیس شعبه، یک نسخه از اون گزارش به دادگاه عالی انتظامی قضات ارسال میشه.

رسیدگی تو دیوان، با حضور طرفین یا بدون حضورشون؟ (ماده 394)

معمولاً رسیدگی تو دیوان عالی کشور بدون حضور طرفین دعوا انجام میشه. یعنی نیازی نیست شما و طرف مقابل برید اونجا حاضر بشید و از خودتون دفاع کنید. اما اگه شعبه رسیدگی کننده تشخیص بده که حضور شما لازمه، ممکنه احضارتون کنه. تو این حالت، برگه های احضاریه به دادگاه بدوی محل اقامت شما فرستاده میشه و اون دادگاه وظیفه داره که سریع ابلاغش کنه و رسیدش رو به دیوان عالی کشور بفرسته.

مراحل رسیدگی و شنیدن حرف طرفین (ماده 395)

تو جلسه رسیدگی، عضو ممیز (همون کسی که گزارش تهیه کرده) گزارش پرونده و اسناد مهم رو می خونه. اگه طرفین یا وکیلاشون حاضر باشن و رئیس شعبه اجازه بده، می تونن حرفاشون رو بزنن. نماینده دادستان کل هم اگه تو اون پرونده دخالت داره، نظرش رو اعلام می کنه. تمام این اظهارات تو صورتجلسه ثبت میشه و به امضای کسایی که صحبت کردن میرسه. عضو ممیز هم با توجه به این حرف ها می تونه گزارش خودش رو اصلاح کنه.

تصمیم نهایی: رای تایید میشه یا نقض؟ (ماده 396)

بعد از همه این مراحل، شعبه رسیدگی کننده با نظر اکثریت اعضا، تصمیم نهایی رو می گیره. اگه رای رو مطابق قانون و دلایل پرونده تشخیص بدن، تاییدش می کنن (ابرام) و پرونده برمی گرده به دادگاه صادرکننده. اگه هم اشکالی ببینن، رای رو نقض می کنن و طبق قواعد بعدی عمل میشه که تو بخش اقدامات بعد از نقض رای توضیح میدیم.

مهلت فرجام خواهی چقدره؟ (مواد 397 تا 400 ق.آ.د.م.)

مهلت ها تو کارهای حقوقی از نون شب هم واجب ترن! اگه مهلت رو از دست بدیم، ممکنه دیگه نتونیم کاری بکنیم. پس حتماً حواستون به ماده های 397 تا 400 باشه.

مهلت برای ایرانی های داخل و خارج از کشور (ماده 397)

• برای کسایی که تو ایران زندگی می کنن، مهلت فرجام خواهی بیست روزه.
• برای کسایی که خارج از کشور هستن، مهلت دو ماهه.

از کی مهلت فرجام خواهی شروع میشه؟ (ماده 398)

ابتدای مهلت فرجام خواهی به این شکل حساب میشه:

1. برای احکام و قرارهای دادگاه تجدیدنظر استان: از روزی که رای به شما ابلاغ میشه.
2. برای احکام و قرارهای دادگاه بدوی که دیگه تجدیدنظرخواهی نشدن: از تاریخ انقضای مهلت تجدیدنظرخواهی. یعنی اگه شما حق تجدیدنظرخواهی داشتید و نکردید، از همون روزی که مهلت تجدیدنظرخواهی تموم شده، مهلت فرجام خواهی شروع میشه.

اگه دو تا حکم مغایر داشتیم، مهلت از کیه؟ (ماده 399)

اگه فرجام خواهی به خاطر اینه که دو تا حکم مغایر صادر شده، مهلت فرجام خواهی از تاریخ آخرین ابلاغ هر کدوم از اون دو حکم حساب میشه.

رعایت مواد 337 و 338 ق.آ.د.م. (ماده 400)

ماده 400 میگه که مقررات مواد 337 و 338 قانون آیین دادرسی مدنی هم در مورد فرجام خواهی از احکام و قرارها باید رعایت بشه. این مواد مربوط به اعتراض شخص ثالث و ورود شخص ثالث هستن که به موضوع فرجام خواهی هم تسری پیدا می کنن.

بعد از اینکه رای نقض شد، چی میشه؟ (مواد 401 تا 412 ق.آ.د.م.)

فرض کنیم دیوان عالی کشور رای دادگاه پایین تر رو نقض کرده. حالا سرنوشت پرونده چی میشه؟ آیا پرونده تموم میشه؟ نه! پرونده برمی گرده به دادگاه تا دوباره بهش رسیدگی بشه. این بخش رو مواد 401 تا 412 توضیح میدن.

پرونده برای رسیدگی دوباره به کدوم دادگاه میره؟ (ماده 401)

بعد از نقض رای تو دیوان عالی کشور، پرونده برای رسیدگی مجدد به دادگاهی ارجاع میشه که به شرح زیر تعیین میشه:

1. اگه رای نقض شده، یک قرار بوده یا حکمی بوده که به علت نقص تحقیقات نقض شده: پرونده دوباره میره به همون دادگاهی که اون قرار یا حکم رو صادر کرده بود.
2. اگه رای به علت عدم صلاحیت دادگاه نقض شده باشه: پرونده به دادگاهی میره که دیوان عالی کشور اون رو صالح بدونه.
3. تو بقیه موارد نقض: پرونده به یک شعبه دیگه از همون دادگاهی که رای منقوض رو صادر کرده بود، ارجاع میشه. اگه اون حوزه بیشتر از یک شعبه دادگاه نداشته باشه، پرونده به نزدیک ترین دادگاه حوزه دیگه میره.

دیوان عالی کشور باید نواقص تحقیقات رو بگه (ماده 402)

اگه دیوان عالی کشور رایی رو به خاطر نقص تحقیقات نقض کنه، حتماً باید این نواقص رو به صورت یکجا و کاملاً مشروح تو رای خودش ذکر کنه تا دادگاه مرجوع الیه بدونه دقیقاً چه تحقیقاتی رو باید انجام بده.

دیوان می تونه اشتباهات جزئی رو اصلاح کنه (ماده 403)

بعضی وقتا تو رای دادگاه اشتباهاتی پیش میاد که به اصل رای لطمه نمیزنه، مثلاً تو محاسبه محکوم به (مبلغ مورد حکم) یا خسارات، یا مشخصات طرفین. تو این موارد، دیوان عالی کشور خودش اون اشتباه رو اصلاح می کنه و رای رو تایید می کنه. همچنین اگه رای دادگاه ظاهراً حکم باشه ولی از نظر استدلال و نتیجه، یک قرار محسوب بشه، دیوان عالی اون رو قرار تلقی و تایید می کنه. اگه بخشی از رای دادگاه هم خارج از خواسته خواهان صادر شده باشه، اون قسمت رو نقض می کنه اما پرونده رو دیگه برای رسیدگی به دادگاه برنمی گردونه (نقض بلاارجاع).
تبصره: اگه خود رای فرجامی دیوان عالی کشور هم اشتباه جزئی داشته باشه، تصحیحش با خود دیوانه.

رای فرجامی فقط برای طرفین دعواست؟ (ماده 404)

رای فرجامی دیوان عالی کشور معمولاً فقط برای کسانی که درخواست فرجام دادن، قابل استفاده است و به بقیه افراد تسری پیدا نمی کنه. مگر اینکه رای طوری باشه که قابل تجزیه و تفکیک نباشه. تو این حالت، رای به اشخاص دیگه ای هم که مشمول رای فرجام خواسته بودن ولی فرجام خواهی نکرده بودن، تسری پیدا می کنه.

دادگاهی که پرونده بهش ارجاع شده، چیکار می کنه؟ (ماده 405)

دادگاهی که پرونده بهش ارجاع شده (دادگاه مرجوع الیه) باید این کارها رو انجام بده:

• اگه حکم به علت نقص تحقیقات نقض شده: باید تحقیقات مورد نظر دیوان عالی کشور رو انجام بده و بعد بر اساس اون ها رای جدید صادر کنه.
• اگه قرار نقض شده: دادگاه باید طبق رای دیوان عالی کشور به دعوا رسیدگی کنه، مگر اینکه بعد از نقض یک دلیل جدید پیش بیاد که اجازه نده به ماهیت دعوا رسیدگی بشه.

وقتی حکم به دلایل دیگه نقض شده (ماده 406)

تو بقیه موارد نقض حکم (غیر از نقص تحقیقات)، دادگاه مرجوع الیه با توجه به رای دیوان عالی کشور و محتویات پرونده، اگه ببینه دیگه کار دیگه ای لازم نیست، بدون تعیین وقت رسیدگی، رای جدید صادر می کنه. وگرنه، وقت رسیدگی تعیین می کنه، طرفین رو دعوت می کنه و بعد از انجام اقدامات لازم، رای رو صادر می کنه.

اگه هر دو رای مغایر نقض شدن (ماده 407)

اگه تو یک پرونده، دو تا رای مغایر صادر شده و دیوان عالی کشور هر دو رای رو نقض کرده باشه، یا یکی از رای ها موافق قانون بوده و اون یکی نقض شده باشه، رای معتبر همون رای موافق قانون هست و باید اجرا بشه. اگه هر دو رای هم نقض شده باشن، طبق ماده 406 عمل میشه.

رسیدگی اصراری در هیأت عمومی شعب حقوقی دیوان عالی کشور (ماده 408)

گاهی اوقات پیش میاد که دیوان عالی کشور یک رای رو نقض می کنه، پرونده میره به دادگاه مرجوع الیه، اما اون دادگاه دوباره همون رای اولیه رو (با استدلال های خودش) صادر می کنه و اصرار داره که رای خودش درسته! تو این حالت، اگه دوباره از این رای اصراری فرجام خواهی بشه، شعبه دیوان عالی کشور اگه استدلال دادگاه رو قبول کنه، رای رو تایید می کنه. اما اگه قبول نکنه، پرونده میره تو هیأت عمومی شعب حقوقی دیوان عالی کشور مطرح میشه. اگه هیأت عمومی هم نظر شعبه دیوان رو تایید کنه، حکم دادگاه نقض و پرونده به یک شعبه دیگه ارجاع میشه و اون دادگاه مرجوع الیه باید طبق نظر هیأت عمومی دیوان عالی کشور حکم جدید بده. این حکم جدید هم معمولاً قطعیه.

آیا برای رسیدگی مجدد، دادخواست جدید لازمه؟ (ماده 409)

نه! بعد از اینکه رای نقض شد و پرونده برای رسیدگی مجدد به دادگاه رفت، دیگه نیازی نیست دادخواست جدیدی تقدیم کنید.

تو رای دیوان عالی کشور چی باید نوشته بشه؟ (ماده 410)

رای دیوان عالی کشور باید شامل نام و مشخصات و محل اقامت طرفین، حکم یا قراری که ازش فرجام خواهی شده، خلاصه اعتراضات و دلایلی که باعث نقض یا تایید رای شده، باشه. این موارد باید به طور روشن و کامل ذکر بشن و بعد از امضا، تو دفتر مخصوص با شماره و تاریخ ثبت بشه.

مواد 411 و 412 ق.آ.د.م.: چی شده؟

این دو ماده به موجب ماده 39 قانون تشکیل دادگاه های عمومی و انقلاب مصوب 1381/7/28 صریحاً نسخ شدن. یعنی دیگه اعتباری ندارن و باید بهشون بی توجه باشیم.

فرجام تبعی: وقتی فرجام خوانده هم حرفی برای گفتن داره (مواد 413 تا 416 ق.آ.د.م.)

تاحالا هرچی گفتیم در مورد فرجام خواهی اصلی بود، یعنی کسی که از رای ناراضیه و خودش درخواست فرجام میده. اما گاهی اوقات، کسی که رای به نفعش صادر شده (فرجام خوانده) هم ممکنه از یک جهتی از رای ناراضی باشه، حتی اگه در کل رای به نفعش بوده باشه. اینجا مفهوم فرجام تبعی مطرح میشه که تو مواد 413 تا 416 توضیح داده شده.

فرجام تبعی یعنی چی و شرایطش چیه؟ (ماده 413)

ماده 413 میگه که فرجام خوانده (یعنی طرفی که درخواست فرجام اصلی به ضررش داده شده) می تونه تو همون لایحه ای که در جواب دادخواست فرجامی اصلی میده، از یک بخشی از حکم که به نظرش به ضررش بوده یا خلاف شرع و قانونه، تبعاً درخواست رسیدگی فرجامی کنه. یعنی این درخواست فرجام تابع فرجام اصلیه. اگه فرجام اصلی مطرح نشه، این هم مطرح نمیشه.

فرجام تبعی رو میشه حتی اگه مهلت اصلی فرجام خواهی برای اون فرد تموم شده باشه، مطرح کرد. وقتی درخواست فرجام تبعی داده میشه، به طرف مقابل ابلاغ میشه که ظرف بیست روز جواب بده.

کیا می تونن فرجام تبعی بخوان؟ (ماده 414)

فرجام تبعی فقط و فقط در مقابل فرجام خواه اصلی و از طرف کسی که تو دعوای اصلی طرف درخواست فرجام بوده، پذیرفته میشه.

اگه دادخواست اصلی پس گرفته بشه یا رد بشه، فرجام تبعی چی میشه؟ (ماده 415)

اگه کسی که درخواست فرجام اصلی رو داده، دادخواستش رو پس بگیره (استرداد کنه)، یا دادخواستش توسط دادگاه رد بشه و این رد قطعی بشه، حق درخواست فرجام تبعی هم خود به خود از بین میره. و اگه قبلاً درخواست فرجام تبعی داده شده باشه، بلااثر میشه.

قواعد خاص برای فرجام تبعی (ماده 416)

ماده 416 میگه که شرایطی که تو مواد 380 و 381 (در مورد محتویات و پیوست های دادخواست فرجامی) گفته شده، تو فرجام تبعی لازم الرعایه نیست. یعنی لازم نیست فرجام تبعی همه اون ریزه کاری های یک دادخواست اصلی رو داشته باشه، چون تابع دادخواست اصلیه.

سوالات متداول

فرجام خواهی حقوقی چقدر طول می کشه؟

ببینید، زمان دقیق برای پرونده های حقوقی رو هیچ کس نمی تونه قطعی بگه، چون به عوامل مختلفی بستگی داره. اما به طور تقریبی، فرآیند فرجام خواهی از زمان تقدیم دادخواست تا صدور رای نهایی تو دیوان عالی کشور، ممکنه بین چند ماه تا یک سال و حتی بیشتر طول بکشه. عواملی مثل حجم پرونده های دیوان، پیچیدگی موضوع، کامل بودن یا نبودن مدارک و حتی تعطیلات رسمی، تو این زمان تأثیرگذار هستن.

آیا فرجام خواهی اجرای حکم رو متوقف می کنه؟

نه، اصل اینه که فرجام خواهی به خودی خود باعث توقف اجرای حکم نمیشه. یعنی تا وقتی دیوان عالی کشور رای رو نقض نکرده، حکم اجرا میشه. اما دو تا استثنا داریم: اگه محکوم به غیرمالی باشه و محکوم علیه یک تأمین مناسب به دادگاه بده، یا اگه دادستان کل کشور درخواست نقض رای رو بکنه و محکوم علیه با ارائه گواهی تأمین مناسب بده، اجرای حکم تا پایان رسیدگی دیوان عالی کشور متوقف میشه.

فرق فرجام خواهی و تجدیدنظرخواهی چیه؟

فرقشون خیلی واضحه: تجدیدنظرخواهی هم از نظر شکلی و هم از نظر ماهوی، پرونده رو دوباره بررسی می کنه و مرجعش دادگاه تجدیدنظر استانه. اما فرجام خواهی فقط انطباق رای با قانون و شرع رو بررسی می کنه (رسیدگی ماهوی نداره) و مرجعش دیوان عالی کشوره. تجدیدنظرخواهی یک راه اعتراض عادیه، اما فرجام خواهی یک راه فوق العاده.

هزینه فرجام خواهی حقوقی چقدره؟

هزینه های فرجام خواهی شامل هزینه دادرسی (که طبق تعرفه های قانونی و درصدی از مبلغ خواسته تعیین میشه)، هزینه دفاتر خدمات قضایی برای ثبت دادخواست و در صورت داشتن وکیل، حق الوکاله وکیل هست. این هزینه ها متغیره و بهتره برای اطلاع دقیق از تعرفه های روز با دفاتر خدمات قضایی یا وکیل مشورت کنید.

در صورت نقض رای توسط دیوان عالی کشور چه اتفاقی می افته؟

اگه دیوان عالی کشور رای رو نقض کنه، پرونده دوباره برای رسیدگی به یک دادگاه دیگه (که معمولاً دادگاه هم عرضه یا همون دادگاه اولیه با دستور انجام تحقیقات بیشتر) ارجاع میشه. اون دادگاه مرجوع الیه باید طبق نظر و دستورات دیوان عالی کشور به پرونده رسیدگی کنه و رای جدید صادر کنه.

آیا میشه از هر رایی فرجام خواهی کرد؟

خیر، از هر رایی نمیشه فرجام خواهی کرد. فقط رای هایی که قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت تو مواد 367 و 368 مشخص کرده، قابل فرجام خواهی هستن. علاوه بر این، تو ماده 369 هم یک سری رای ها لیست شده که حتی اگه شرایط بالا رو داشته باشن، باز هم قابل فرجام خواهی نیستن (مثل رای های مستند به اقرار یا سوگند قاطع دعوا).

چه زمانی فرجام خواهی بی اثر میشه؟

فرجام خواهی در چند مورد بی اثر میشه: اول اینکه اگه دادخواست فرجامی خارج از مهلت مقرر (بیست روز برای ساکنین ایران و دو ماه برای مقیمین خارج) تقدیم بشه. دوم، اگه دادخواست ناقص باشه و تو مهلت قانونی رفع نقص نشه. سوم، اگه هویت فرجام خواه تو دادخواست مشخص نباشه و این مشکل حل نشه. در این موارد، قرار رد دادخواست فرجامی صادر میشه و عملاً فرجام خواهی شما به جایی نمیرسه.

خب، رسیدیم به آخر این سفر حقوقی! دیدید که مواد قانونی فرجام خواهی حقوقی چقدر گسترده و دقیق هستن. از تعریف ساده فرجام خواهی تو ماده 366 گرفته تا پیچیدگی های فرجام تبعی تو ماده 413، هر کدوم یک بخش مهم از پازل عدالت رو تشکیل میدن.

امیدوارم حالا دید کامل تر و روشن تری نسبت به این موضوع پیدا کرده باشید. یادتون باشه که تو مسائل حقوقی، دونستن قانون به تنهایی کافی نیست و تجربه و تخصص وکیل دادگستری می تونه راهگشای خیلی از مشکلات باشه. پس اگه خدایی نکرده تو موقعیت مشابهی قرار گرفتید، حتماً قبل از هر اقدامی با یک وکیل متخصص تو این زمینه مشورت کنید تا حق و حقوقتون به بهترین شکل ممکن حفظ بشه. هیچ وقت فراموش نکنید که نابرده رنج، گنج میسر نمی شود، و تو دنیای حقوقی، این رنج یعنی مطالعه دقیق و مشاوره با خبره ها!