درچه صورتی مهریه به زن تعلق نمیگیرد

به طور کلی، مهریه حق قانونی و شرعی زن به محض جاری شدن عقد است و در بیشتر موارد به او تعلق می گیرد. اما در شرایط خاص و استثنایی مثل باطل بودن عقد نکاح و عدم نزدیکی، فسخ نکاح به دلیل برخی عیوب و عدم نزدیکی، یا فوت یکی از زوجین قبل از تعیین مهریه و نزدیکی، ممکن است مهریه به زن تعلق نگیرد یا به صورت نصف پرداخت شود. باورهای غلطی مثل عدم تعلق مهریه در صورت خیانت یا عدم تمکین زن، پایه و اساس قانونی ندارند.

مهریه یکی از مهم ترین حقوق مالی است که شرع و قانون برای خانم ها در نظر گرفته اند و از لحظه عقد نکاح به ذمه آقا می افتد. این حق، هم از نظر شرعی و هم قانونی، کاملاً محترم و پابرجاست و زن می تواند هر زمان که صلاح دید، برای دریافت آن اقدام کند. با این حال، مثل هر قانون دیگری، مهریه هم شرایط و استثنائات خاص خودش را دارد. باورهای غلط زیادی توی جامعه ما وجود دارد که مثلاً اگر زن فلان کار را انجام دهد، مهریه اش از بین می رود یا اگر مرد بی پول باشد، کلاً دیگر مهریه نمی دهد. اما حقیقت چیز دیگری است. در این مقاله می خواهیم با زبان ساده و خودمانی، همه ابهامات را برطرف کنیم و به شما بگوییم که واقعاً در چه صورتی مهریه به زن تعلق نمی گیرد و کدام حرف ها فقط شایعه اند.

اصل ماجرا: مهریه، حق مسلم زن از لحظه عقد

بیایید از همین اول کار تکلیف را روشن کنیم. طبق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض اینکه خطبه عقد خوانده شد و «نکاح» بین زن و مرد اتفاق افتاد، زن مالک تمام و کمال مهریه ای می شود که توافق شده. یعنی اصلاً مهم نیست که کی قرار است آن را بگیرد یا کی آن را طلب می کند، مهم این است که از نظر قانونی، مهریه مثل هر دارایی دیگری، مال اوست. این حق آنقدر قوی و بنیادی است که هیچ چیز جز قانون و اراده خود زن نمی تواند آن را سلب کند.

فرض کنید خانه ای می خرید و سندش به نام شما می خورد؛ از همان لحظه شما مالک خانه هستید، حتی اگر هنوز کلیدش را تحویل نگرفته باشید. مهریه هم دقیقاً همین طور است. زن از لحظه عقد، می تواند هر تصرفی که می خواهد در آن انجام دهد؛ مثلاً می تواند آن را از شوهرش مطالبه کند، می تواند تمام یا قسمتی از آن را به او ببخشد، یا حتی می تواند آن را به کس دیگری منتقل کند. این یعنی مهریه، یک پشتوانه مالی محکم برای زن است که قانون به او داده است.

اینکه مهریه در سند ازدواج «عندالمطالبه» ثبت شده یا «عندالاستطاعه»، فقط و فقط روی زمان و نحوه دریافتش تأثیر می گذارد وگرنه اصلِ تعلق مهریه به زن، هیچ فرقی نمی کند. مهریه عندالمطالبه یعنی زن هر وقت بخواهد، می تواند آن را طلب کند و مرد موظف به پرداخت است. مهریه عندالاستطاعه هم یعنی زن هر وقت بخواهد می تواند آن را مطالبه کند، اما مرد فقط در صورتی که توانایی مالی داشته باشد، باید پرداخت کند (که این توانایی باید در دادگاه ثابت شود). در هر دو حالت، مهریه حق زن است و مرد بدهکار محسوب می شود.

چه وقت مهریه «کلاً» به زن تعلق نمی گیرد؟ (یا ممکن است به نصف یا صفر برسد)

حالا می رسیم به اصل مطلب! مواردی که واقعاً ممکن است مهریه به زن نرسد، خیلی محدود و مشخص هستند و در قانون مدنی به صراحت آمده اند. این ها استثناهایی بر اصل کلی تعلق مهریه هستند. بیایید با هم ببینیم این شرایط کدامند و قانون چه می گوید:

۱. وقتی عقد نکاح از اول باطل بوده و خبری از نزدیکی نبوده است (ماده ۱۰۹۸ قانون مدنی)

گاهی اوقات، یک ازدواج از پایه و اساس باطل است. یعنی اصلاً از نظر شرعی و قانونی شرایط درستی برای بسته شدن عقد وجود نداشته است. مثلاً ممکن است عقد بین محارم صورت گرفته باشد (مثل ازدواج خواهر و برادر) که از اساس باطل است. یا فرض کنید یکی از طرفین موقع عقد عیبی داشته که باعث باطل شدن عقد می شود، اما هر دو از آن بی خبر بودند. اگر در چنین عقدی، زن و مرد با هم زندگی مشترک را شروع نکرده باشند و به اصطلاح حقوقی «نزدیکی» (رابطه زناشویی) بین آن ها اتفاق نیفتاده باشد، در این صورت مهریه ای به زن تعلق نمی گیرد و مرد هیچ تکلیفی برای پرداخت آن ندارد.

اما یک نکته مهم: اگر در همین عقد باطل، نزدیکی هم اتفاق افتاده باشد، اینجا دیگر قضیه فرق می کند. در این حالت، زن مستحق «مهرالمثل» است. مهرالمثل یعنی مبلغی که کارشناس با توجه به شرایط زن (مثل سن، زیبایی، تحصیلات، موقعیت خانوادگی، شان و منزلت او در جامعه و زنانی شبیه او) تعیین می کند و به آن «مهرالفاسد» هم می گویند. یعنی زن مهریه تعیین شده در عقد باطل را نمی گیرد، اما مبلغی به عنوان مهرالمثل به او تعلق می گیرد.

۲. وقتی نکاح به دلیل یک سری عیوب خاص فسخ شده و نزدیکی هم نشده است (ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی)

«فسخ نکاح» با «طلاق» و «بطلان عقد» فرق دارد. فسخ نکاح یعنی اینکه عقد ازدواج به دلیل وجود یک عیب یا مشکل خاص و قانونی در یکی از طرفین، به هم می خورد و از بین می رود. این عیوب باید قبل از عقد وجود داشته باشند و یا بعد از عقد ایجاد شده باشند، اما در هر صورت باید از موارد قانونی باشند. قانون برای فسخ نکاح، عیوب مشخصی را برشمرده است. مثلاً در مرد، عیوبی مثل جنون (دیوانگی)، عنن (ناتوانی جنسی به طوری که مرد اصلاً قادر به نزدیکی نباشد) و خصاء (اختیار نداشتن بر نیروی جنسی) می تواند باعث فسخ شود. در زن هم عیوبی مثل جنون، قرن (غده ای در رحم)، برص (پیسی)، جذام (بیماری پوستی خاص)، افضاء (بسته شدن مجرای ادرار یا حیض)، زمین گیری و نابینایی از دو چشم، از موارد فسخ نکاح هستند.

اگر نکاح به دلیل وجود یکی از این عیوب فسخ شود و قبل از فسخ، نزدیکی بین زن و مرد اتفاق نیفتاده باشد، در این حالت هم مهریه به زن تعلق نمی گیرد و او نمی تواند آن را مطالبه کند.

استثنای بسیار مهم: یک مورد استثنائی در فسخ نکاح داریم که باید خیلی به آن توجه کنید! اگر فسخ نکاح به دلیل «عنن» (ناتوانی جنسی مرد) باشد، حتی اگر نزدیکی هم صورت نگرفته باشد، زن مستحق نصف مهریه است. این یک قانون حمایتی برای زنانی است که به دلیل این مشکل در زندگی مشترک، فرصت تشکیل خانواده سالم و طبیعی را از دست می دهند و در عین حال زندگی شان با مشکل مواجه شده است.

۳. اگر یکی از زن و شوهر قبل از تعیین مهریه و قبل از نزدیکی فوت کند (ماده ۱۰۸۸ قانون مدنی)

گاهی اوقات عقد نکاح جاری می شود، اما بنا به دلایلی هنوز مهریه ای بین زن و شوهر تعیین نشده است. این موضوع در عقد دائم کمتر پیش می آید ولی در عقد موقت (صیغه) که معمولاً با تعیین مهریه همراه است، ممکن است رخ دهد. اگر در این فاصله (یعنی هم قبل از تعیین مهریه و هم قبل از اینکه نزدیکی اتفاق بیفتد) یکی از طرفین فوت کند، اینجا دیگر مهریه ای به زن تعلق نمی گیرد. یعنی نه مهریه تعیین شده ای هست و نه زن مستحق مهرالمثل خواهد بود و هیچ مبلغی بابت مهریه به ورثه زن یا خود او (در صورت فوت مرد) پرداخت نخواهد شد.

اما این حالت را با موارد زیر مقایسه کنید تا فرقش را بهتر بفهمید:

1. اگر مهریه تعیین شده باشد و بعد یکی از زوجین فوت کند، مهریه از اموال فرد فوت شده (ترکه) قابل مطالبه است.
2. اگر مهریه تعیین نشده باشد ولی نزدیکی واقع شده باشد، در این صورت زن مستحق مهرالمثل خواهد بود که ورثه اش می توانند آن را مطالبه کنند (در صورت فوت زن) یا خودش می تواند از ترکه مرد مطالبه کند (در صورت فوت مرد).

پس دقت کنید که برای عدم تعلق کامل مهریه در این حالت، هر سه شرط (فوت، قبل از تعیین مهر، قبل از نزدیکی) باید همزمان وجود داشته باشند.

در چه شرایطی مهریه «نصف» به زن تعلق می گیرد؟

یک مورد هم هست که مهریه کلاً از بین نمی رود، بلکه قانون مشخص کرده که نصف آن به زن می رسد و نصف دیگر به مرد برمی گردد. این مورد اتفاقاً خیلی هم رایج است و بسیاری از زوجین ممکن است با آن روبه رو شوند:

۱. طلاق قبل از اینکه زندگی زناشویی شروع شود (نزدیکی) در عقد دائم و موقت (ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی)

در این حالت، نه عقد باطل است و نه به دلیل عیب خاصی فسخ شده، بلکه زن و مرد به هر دلیلی تصمیم به طلاق گرفته اند. اگر خدایی نکرده قبل از اینکه نزدیکی (رابطه زناشویی) بین زن و شوهر اتفاق بیفتد (حتی اگر سال ها از عقد آن ها گذشته باشد و فقط در دوران عقد بوده باشند)، تصمیم به طلاق بگیرند، در این صورت زن مستحق نصف مهریه تعیین شده می شود و نه تمام آن. فرقی هم نمی کند که طلاق از طرف مرد باشد، از طرف زن باشد یا توافقی صورت گرفته باشد. این قانون هم در مورد عقد دائم و هم در مورد عقد موقت صدق می کند.

برای مثال، فرض کنید مهریه ۱۰۰ سکه طلا تعیین شده است. اگر قبل از نزدیکی طلاق بگیرند، زن فقط مستحق ۵۰ سکه می شود. حالا اگر مرد قبلاً تمام ۱۰۰ سکه را به زن پرداخت کرده باشد، حق دارد ۵۰ سکه آن را پس بگیرد. یا اگر مثلاً ۷۰ سکه را داده باشد، حق دارد ۲۰ سکه را پس بگیرد. در واقع مرد می تواند مازاد بر نصف مهریه را عیناً، مثلاً یا قیمتاً استرداد کند.

بخشش مهریه توسط زن: وقتی خودش از حقش می گذرد

خب، تا اینجا درباره شرایط قانونی صحبت کردیم که مهریه به زن تعلق نمی گیرد یا نصف می شود. اما گاهی خود زن با اراده و اختیار خودش، از حق مهریه اش می گذرد. این هم دو حالت کلی و مهم دارد که باید تفاوتشان را خوب بدانید:

۱. ابراء مهریه (بخشش کامل مهریه و برائت ذمه شوهر)

«ابراء» در عالم حقوق یعنی اینکه زن با اراده کامل و بدون هیچ اجبار یا فشاری از سوی کسی، حق مهریه اش را به طور کلی و برای همیشه به مرد می بخشد. این بخشش باید کاملاً از روی قصد و رضایت قلبی و با آگاهی کامل از عواقب آن باشد. وقتی زن مهریه اش را ابراء می کند، انگار که یک بدهی از دوش مرد برداشته می شود و دیگر نمی تواند از این کارش پشیمان شود و مهریه را دوباره از مرد مطالبه کند. این بخشش، یک عمل حقوقی لازم و غیرقابل برگشت است و دین مهریه را از گردن مرد به طور کامل ساقط می کند.

۲. بذل مهریه در طلاق خلع و مبارات

حتماً اسم «طلاق خلع» و «طلاق مبارات» را شنیده اید. این ها طلاق هایی هستند که زن به دلیل کراهت و بیزاری شدید از شوهرش، با توافق او و با بخشیدن قسمتی یا تمام مهریه اش (یا حتی گاهی بیشتر از مهریه) رضایت مرد را برای طلاق جلب می کند. در واقع، زن چیزی را به مرد «بذل» (می بخشد) تا مرد هم او را طلاق دهد. مثلاً زن می گوید من مهریه ام را می بخشم تا تو مرا طلاق بدهی و این زندگی تمام شود.

در این نوع طلاق ها، زن مهریه را می بخشد تا طلاق اتفاق بیفتد. اما یک تفاوت مهم و حیاتی با ابراء دارد: در طلاق خلع و مبارات، زن تا زمانی که عده اش تمام نشده، می تواند از این بخشش پشیمان شود و به چیزی که بخشیده بود (مهریه) رجوع کند. اگر زن رجوع کند، طلاق خلع یا مبارات که یک طلاق بائن بوده، تبدیل به طلاق رجعی می شود و مرد هم می تواند در طول مدت عده به زندگی برگردد. این قابلیت رجوع، تفاوت اساسی بذل با ابراء است که باید حتماً به آن دقت کنید.

پاسخ به باورهای غلط رایج درباره مهریه (این ها الکی است و اساس قانونی ندارد!)

متاسفانه در جامعه ما باورهای غلط زیادی درباره مهریه وجود دارد که نه تنها درست نیستند، بلکه باعث سوءتفاهم ها و مشکلات زیادی بین زوجین می شوند. بیایید یک بار برای همیشه تکلیف این شایعات و باورهای غلط را روشن کنیم:

۱. آیا خیانت زن باعث می شود مهریه به او تعلق نگیرد؟

جواب قاطع: خیر، هرگز! این یکی از بزرگترین و رایج ترین باورهای غلط در مورد مهریه است. مهریه یک حق مالی مستقل است که به محض عقد به زن تعلق می گیرد و هیچ ارتباطی به رفتار اخلاقی یا سوءرفتار زن (مثل خیانت) ندارد. حتی اگر زنی مرتکب جرم خیانت یا هر جرم دیگری شود، این موضوع هیچ تأثیری روی حق او برای دریافت مهریه ندارد. مهریه مثل یک بدهی بر گردن مرد است که باید پرداخت شود و عمل مجرمانه زن، این بدهی را از بین نمی برد. این دو موضوع از نظر قانونی کاملاً از هم جدا هستند.

اشتباه نکنید! مهریه یک حق مالی کاملاً مستقل است که با عقد ازدواج به زن تعلق می گیرد و هیچ ارتباطی به مسائل اخلاقی یا رفتار زن، از جمله خیانت، ندارد. قانون بین این دو موضوع تفاوتی قائل نیست و مرد موظف به پرداخت مهریه است.

۲. آیا عدم تمکین زن باعث عدم تعلق مهریه می شود؟

باز هم جواب قاطع: خیر! عدم تمکین (یعنی زن بدون دلیل موجه به وظایف زناشویی اش عمل نکند یا بدون اجازه شوهر منزل مشترک را ترک کند و اصطلاحاً «ناشزه» شود) فقط باعث می شود «نفقه» به او تعلق نگیرد. اما مهریه سر جای خودش است و ربطی به تمکین یا عدم تمکین ندارد. زن حتی اگر ناشزه باشد، باز هم می تواند مهریه اش را مطالبه کند. تازه، خود قانون «حق حبس» را برای زن پیش بینی کرده است؛ یعنی زن می تواند تا زمانی که تمام مهریه اش را نگرفته، از تمکین خودداری کند و در این حالت، هم مهریه به او تعلق می گیرد و هم نفقه او پابرجاست و مرد باید نفقه او را هم بپردازد.

۳. آیا نداشتن شغل یا بی پول بودن مرد باعث می شود مهریه از بین برود؟

جواب: خیر، مهریه از بین نمی رود! این هم یک سوءتفاهم رایج است که بسیاری از آقایان را نگران می کند. اینکه مرد شغل نداشته باشد یا نتواند به یکباره تمام مهریه را پرداخت کند (اعسار)، فقط روی «نحوه وصول» مهریه تأثیر می گذارد، نه روی اصل تعلق آن. در چنین شرایطی، مرد می تواند با تقدیم دادخواست اعسار، از دادگاه درخواست کند که مهریه را به صورت قسط بندی شده تعیین کند تا بتواند کم کم آن را پرداخت کند. پس مهریه همچنان به زن تعلق دارد و مرد بدهکار است، فقط زمان بندی و مقدار پرداختش فرق می کند و ممکن است سال ها طول بکشد تا تمام مهریه پرداخت شود.

۴. آیا در صورت فوت زن قبل از دریافت مهریه، این حق از بین می رود؟

جواب: خیر، به هیچ وجه! مهریه جزء ترکه زن محسوب می شود. یعنی بعد از فوت زن، این حق مالی از بین نمی رود و به ورثه او (مثل فرزندان، پدر، مادر یا همسرش) می رسد. ورثه زن می توانند مهریه او را از مرد مطالبه کنند، حتی اگر زن قبل از دریافت تمام یا قسمتی از مهریه اش فوت کرده باشد.

چند نکته مهم و توصیه های حقوقی که باید بدانی!

مسائل حقوقی، مخصوصاً در حوزه خانواده و مهریه، پیچیدگی های خاص خودش را دارد. برای اینکه خدایی نکرده دچار مشکل نشوید، چندتا نکته مهم هست که باید به خاطر بسپارید و حتماً جدی بگیرید:

1. مشاوره با وکیل متخصص: قبل از هر اقدام قانونی، چه در مورد مهریه (مطالبه، بخشش، توافق) و چه در مورد طلاق و فسخ نکاح، حتماً و حتماً با یک وکیل متخصص خانواده مشورت کنید. هر پرونده ای شرایط خاص خودش را دارد و یک راهنمایی حرفه ای و تخصصی می تواند خیلی به شما کمک کند تا بهترین تصمیم را بگیرید و از حقوق خودتان دفاع کنید.
2. اهمیت سند ازدواج: مطمئن شوید که مهریه در سند ازدواج به طور دقیق و شفاف ثبت شده باشد. هرگونه ابهام یا اشکال در نحوه ثبت مهریه می تواند در آینده دردسرساز شود و کار را برای مطالبه یا دفاع دشوار کند.
3. تفاوت میان «عدم تعلق مهریه» و «عدم امکان وصول مهریه»: حواستان باشد که بین این دو اصطلاح فرق زیادی هست. «عدم تعلق مهریه» یعنی اصلاً از نظر قانونی مهریه ای وجود ندارد یا به زن تعلق نمی گیرد (موارد بالا را به یاد بیاورید). اما «عدم امکان وصول مهریه» یعنی مهریه به زن تعلق دارد و حق اوست، اما به دلایلی مثل نداشتن اموال مرد یا محدودیت های قانونی، زن نمی تواند آن را به راحتی یا به صورت یکجا دریافت کند. مثلاً محدودیت ۱۱۰ سکه طلا که برای جلب و بازداشت مرد وجود دارد، به این معنی نیست که مهریه از ۱۱۰ سکه بیشتر به زن تعلق نمی گیرد! بلکه فقط به این معناست که مرد بابت بیشتر از این مقدار سکه به زندان نمی رود، اما اگر اموالی داشته باشد، زن می تواند تا آخرین سکه مهریه اش را از اموال او وصول کند.
4. روش های مطالبه مهریه: اگر خدایی نکرده نیاز به مطالبه مهریه داشتید، می توانید از طریق دادگاه خانواده یا اجرای ثبت اقدام کنید. هر کدام از این روش ها مزایا و معایب خود را دارند و وکیل متخصص می تواند بهترین راه را به شما نشان دهد. به طور کلی، ابتدا درخواست از طریق اجرای ثبت (در صورت رسمی بودن عقدنامه) و سپس مراجعه به دادگاه خانواده مراحل اصلی مطالبه مهریه هستند.

جمع بندی نهایی

همانطور که دیدیم، مهریه یک حق مالی قوی و اساسی برای زن است که قانون و شرع از آن حمایت می کنند. مواردی که مهریه به زن تعلق نمی گیرد یا نصف می شود، بسیار محدود و کاملاً در قانون مدنی مشخص شده اند و نمی شود هر دلیلی را به عنوان توجیهی برای نپرداختن مهریه آورد. بیشتر باورهای رایج در جامعه، مثل اینکه با خیانت، عدم تمکین یا بی پولی مرد مهریه از بین می رود، فقط شایعه هستند و هیچ پایه و اساس قانونی ندارند.

پس یادتان باشد، همیشه برای حفظ حقوق خود و تصمیم گیری درست در مسائل مربوط به ازدواج و طلاق، بهترین و مطمئن ترین کار، مشورت با یک وکیل متخصص خانواده است. اینجاست که می توانید با خیال راحت، تمام ابهامات و سوالاتتان را مطرح کنید و بهترین مسیر قانونی را انتخاب نمایید. امیدواریم این اطلاعات به دردتان خورده باشد و توانسته باشیم یک دید شفاف و درست به شما بدهیم. حواستان به حقوق خودتان باشد و در مسیر قانونی، آگاهانه و با اطلاعات کامل قدم بردارید.