عده از چه زمانی شروع می شود؟

عده، این مدت انتظار قانونی و شرعی، از لحظه مشخصی آغاز می شود که بسته به نوع جدایی (طلاق، فوت همسر یا اتمام عقد موقت) و شرایط زن متفاوت است. در اغلب موارد، شروع عده دقیقاً با جاری شدن صیغه طلاق یا فوت همسر گره خورده است.

حتماً برایتان پیش آمده که در مورد «عده» و احکام مربوط به آن، کلی سوال توی ذهنتان داشته باشید. شاید از نزدیک شاهد جدایی دوستان یا اقوامتان بودید و ابهاماتی برایتان پیش آمده، یا خدای ناکرده خودتان درگیر مسائل مربوط به طلاق یا فوت همسر هستید و می خواهید بدانید چه باید بکنید. خب، به جای درستی آمده اید! اینجا می خواهیم خیلی رک و راست و به زبانی خودمانی، دقیقاً به این سوال اساسی جواب بدیم که عده از چه زمانی شروع می شود؟ این موضوع فقط یک بحث حقوقی خشک و خالی نیست، بلکه یک قانون مهم شرعی و اجتماعیه که دونستن جزئیاتش برای هر زنی که در شرف تغییرات بزرگ زندگی اش هست، لازمه.

خیلی ها فکر می کنند عده فقط یه زمان بندی مبهمه، یا ممکنه این مدت رو با تاریخ ثبت طلاق توی شناسنامه اشتباه بگیرند. اما واقعیت اینه که زمان شروع عده، هم از نظر شرعی و هم از نظر قانونی، قواعد خاص خودش رو داره و اگه درست رعایت نشه، می تونه کلی دردسر و عواقب جدی به همراه داشته باشه. در ادامه این مقاله، می خواهیم ریز به ریز و قدم به قدم، به تمامی حالت های ممکن برای شروع عده بپردازیم؛ از طلاق رجعی و بائن گرفته تا عده وفات، عقد موقت، و حتی شرایط خاص مثل بارداری و مفقودالاثر شدن همسر. پس با ما همراه باشید تا تمامی ابهاماتتان در این زمینه برطرف شود.

عده چیست و چرا دانستن زمان شروع آن مهم است؟

عده، رفقا، یه جور مهلت انتظار برای خانوم هاست که بعد از تموم شدن زندگی مشترک، چه با طلاق و چه با فوت همسر، باید رعایت بشه. این مهلت که توی قانون مدنی خودمون هم بهش اشاره شده، از اونجایی مهمه که زن در این مدت، حق نداره با کس دیگه ای ازدواج کنه. ماده 1150 قانون مدنی میگه: «عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن، زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی تواند شوهر دیگر اختیار نماید.»

حالا چرا باید این مدت رو رعایت کرد؟ چند دلیل مهم داره:

1. اطمینان از باردار نبودن: شاید مهم ترین دلیل این باشه که مطمئن بشیم زن از همسر قبلیش باردار نیست. اینجوری نسل ها قاطی پاتی نمیشن و مسائل مربوط به نسب فرزند آینده کاملاً مشخص میشه.
2. احترام به زندگی مشترک: یک جور احترام به زندگی مشترک قبلیه، حتی اگه به طلاق منجر شده باشه. این مهلت، فرصتی برای زن هست تا از نظر روحی خودش رو آماده زندگی جدید کنه.
3. فرصت برگشت در طلاق رجعی: توی بعضی از طلاق ها (که بهش میگن طلاق رجعی)، مرد توی این مدت حق داره برگرده و زندگی مشترک رو از سر بگیره. پس این عده، یک جور فرصت برای آشتی و رجوع هم هست.

پس می بینید که دونستن زمان دقیق شروع این عده چقدر می تونه سرنوشت ساز باشه. اگه خدای نکرده کسی ندونه عده اش از کی شروع میشه و قبل از تموم شدنش ازدواج کنه، نه تنها اون ازدواج باطله، بلکه ممکنه مجازات هم داشته باشه و تو بعضی موارد حتی دیگه هرگز نتونن با اون فرد ازدواج کنن. پس بیاید با هم دقیق تر این موضوع رو بررسی کنیم.

قاعده کلی شروع عده و مبانی قانونی آن

ببینید، قاعده اصلی و کلی شروع عده، خیلی ساده و شفافه: عده از همون لحظه ای شروع میشه که پیوند زندگی مشترک رسماً از بین میره. یعنی چی؟ یعنی دقیقاً از لحظه ای که صیغه طلاق جاری میشه، یا از لحظه ای که همسر فوت میکنه. نه از زمانی که شما خبردار میشید یا نه از زمانی که طلاق توی شناسنامه تون ثبت میشه.

توی کشور ما، قوانین مربوط به عده کاملاً ریشه در فقه اسلامی داره و توی قانون مدنی هم بهش اشاره شده. ماده 1150 قانون مدنی که بالاتر هم بهش اشاره کردیم، پایه و اساس تعریف عده رو مشخص میکنه. هدف از تشریع این حکم، همون طور که گفتیم، چند تا چیز مهم بوده: اول اینکه مطمئن بشیم خانوم باردار نیست و نسب بچه قاطی نشه. دوم، یه جور احترام به حریم زندگی مشترک و فرصتی برای رجوع توی طلاق های خاصه.

یه نکته خیلی مهم: ممکنه شما طلاق گرفته باشید و چند روز یا چند هفته طول بکشه تا طلاق توی شناسنامه تون ثبت بشه. این «تاریخ ثبت رسمی» توی شناسنامه، ملاک شروع عده نیست! ملاک اصلی، «تاریخ و ساعت جاری شدن صیغه طلاق» توسط عاقد (چه توی محضر باشه چه توی دادگاه) هست. اینو حواستون باشه که خیلی ها اشتباه میگیرن و همین اشتباه میتونه عواقب قانونی داشته باشه. پس همیشه تاریخ دقیق جاری شدن صیغه طلاق رو به یاد داشته باشید.

زمان شروع عده در انواع طلاق

خب، طلاق خودش چند مدل مختلف داره که هر کدوم قواعد خاص خودشون رو برای شروع عده دارن. بیایید با هم ببینیم هر کدوم از اینا از کی شروع میشن:

عده طلاق رجعی: دقیقاً از لحظه صیغه

طلاق رجعی، اون نوع طلاقیه که مرد هنوز میتونه توی دوران عده، به همسرش برگرده و زندگی رو دوباره شروع کنه، بدون اینکه نیاز به عقد جدید باشه. عده طلاق رجعی، دقیقاً از لحظه جاری شدن صیغه طلاق توسط عاقد (مثلاً توی دادگاه یا دفترخانه) شروع میشه. این یعنی اگه ساعت 2 بعد از ظهر صیغه طلاق جاری شد، عده از همون لحظه شروع شده.

مدت زمان این عده معمولاً سه طهر هست. طهر یعنی مدت زمانی که زن از عادت ماهانه پاکه. اگه خانمی به دلیل سن یا بیماری عادت ماهانه نشه، مدت عده اش سه ماه قمریه. در این مدت، زن نباید خونه رو ترک کنه و مرد هم حق داره به اون سر بزنه، البته با شرایط خاص.

عده طلاق بائن (شامل خلع و مبارات): شروع عده با پایان رسمی پیوند

طلاق بائن، برعکس طلاق رجعیه. توی این نوع طلاق، مرد دیگه نمیتونه توی مدت عده به زنش برگرده و اگه بخوان دوباره با هم زندگی کنن، باید عقد جدیدی با مهریه جدید بخونن. عده طلاق بائن هم مثل طلاق رجعی، از لحظه جاری شدن صیغه طلاق شروع میشه.

مدت زمانش هم دقیقاً مثل طلاق رجعی، یعنی سه طهر یا سه ماه برای زنانی که عادت ماهانه نمیشوند. طلاق خلع و مبارات هم جزو طلاق های بائن به حساب میان. توی طلاق خلع، زن از شوهرش متنفره و با بخشیدن مالی (مثلاً مهریه یا بخشی از اون) به شوهر، ازش طلاق میگیره. توی طلاق مبارات هم زن و شوهر هر دو از هم متنفرن و با توافق جدا میشن. در هر دو حالت، شروع عده با جاری شدن صیغه طلاق هست و دیگه امکان رجوع نیست.

عده طلاق توافقی: تابع قواعد طلاق بائن

طلاق توافقی، از اسمش معلومه، وقتیه که زن و شوهر با هم کنار میان و همه چیز رو بین خودشون توافق میکنن. این نوع طلاق، معمولاً به صورت بائن انجام میشه. پس عده طلاق توافقی هم از لحظه جاری شدن صیغه طلاق و ثبت رسمیش در دفترخانه شروع میشه.

اینجا هم باز مدت عده سه طهر یا سه ماهه. اینکه طلاق با توافق انجام شده، هیچ تاثیری روی زمان شروع عده نداره و همون قوانین طلاق بائن در موردش صدق می کنه. یعنی زن بعد از جاری شدن صیغه طلاق، باید این مدت رو رعایت کنه.

ماده 1151 قانون مدنی به صراحت می گوید: «عده طلاق و عده فسخ نکاح سه طهر است مگر اینکه زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند که در این صورت عده او سه ماه است.» و ماده 1152 هم همین قواعد رو برای نکاح منقطع (عقد موقت) در مورد فسخ نکاح یا بذل مدت یا انقضای اون، با تفاوت در مدت زمان، تکرار میکنه.

زمان شروع عده وفات: از لحظه واقعی فوت همسر

عده وفات، از اون مدل عده هاست که برای هر زنی، چه عقدش دائم باشه و چه موقت، چه یائسه باشه و چه نه، واجبه. اینجا دیگه بحث طلاق و جدایی نیست، بلکه همسر فوت کرده. زمان شروع عده وفات، دقیقاً از لحظه واقعی و حقیقی فوت همسر شروع میشه. فرقی نمیکنه که زن همون لحظه از فوت خبردار بشه یا چند روز بعد به گوشش برسه. ملاک، تاریخ و ساعتیه که قلب همسر از تپیدن ایستاده.

مدت زمان عده وفات، چهار ماه و ده روز کامل هست. این مدت، برای اینه که هم احترام به زندگی مشترک از بین رفته حفظ بشه و هم (اگه زن باردار باشه) وضعیت حمل و نسب بچه مشخص بشه.

حواستان باشد که در عده وفات، حتی اگه زن بلافاصله بعد از فوت از این موضوع مطلع نشه، زمان عده از لحظه فوت آغاز شده و جهل زن به فوت همسر، تاثیری در شروع زمان عده نداره.

ماده 1154 قانون مدنی در این باره می فرماید: «عده وفات چه در دائم و چه در منقطع در هر حال چهار ماه و ده روز است مگر اینکه زن حامل باشد که در این صورت عده وفات تا موقع وضع حمل است مشروط بر این که فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهار ماه و ده روز بیشتر باشد و الا مدت عده همان چهار ماه و ده روز خواهد بود.»

پس حتی اگه زنی، فرضاً ده روز بعد از فوت همسرش مطلع بشه، اون ده روز هم جزو عده اش حساب میشه و دیگه نمیتونه بگه من خبر نداشتم. برای همین، خیلی مهمه که همیشه تاریخ دقیق فوت رو بدونیم.

زمان شروع عده در عقد موقت (متعه)

عقد موقت یا همون صیغه، قواعد خودش رو داره، حتی برای عده. بیاین ببینیم عده توی عقد موقت از کی شروع میشه:

اتمام مدت عقد: با تموم شدن زمانش

اگه شما عقد موقت خوندید و یه مدت مشخصی (مثلاً یک سال) براش تعیین کردید، عده از همون لحظه ای شروع میشه که اون مدت زمان به پایان میرسه. یعنی اگه عقدتون تا ساعت ۱۲ شب فلان تاریخ بوده، عده از همون لحظه ۰۰:۰۱ دقیقه روز بعد شروع شده.

مدت زمان عده در عقد موقت، برای زنانی که عادت ماهیانه میشن، دو طهر (یعنی دو بار عادت ماهانه و پاک شدن) هست. اما اگه زنی عادت ماهیانه نمیشه (مثلاً به خاطر سن یا بیماری)، مدت عده اش 45 روز کامله.

بذل مدت (بخشیدن باقیمانده مدت): با اعلام مرد

گاهی اوقات، مرد میتونه باقی مونده مدت عقد موقت رو به زن ببخشه. این بهش میگن بذل مدت. در این حالت، عده دقیقاً از لحظه ای شروع میشه که مرد رسماً اعلام میکنه که باقی مونده مدت رو بخشیده. این اعلام میتونه کلامی باشه، یا با سند رسمی ثبت بشه.

مدت زمان عده در بذل مدت هم دقیقاً مثل اتمام مدت عقد موقته: دو طهر برای زنانی که عادت ماهیانه میشن و 45 روز برای اونایی که نمیشن.

فسخ عقد موقت: از زمان وقوع فسخ

عقد موقت هم میتونه مثل عقد دائم، توی یه سری شرایط خاص فسخ بشه (مثلاً به دلیل بعضی عیوب). در این حالت، عده از زمان وقوع فسخ عقد شروع میشه. یعنی اگه قاضی حکم فسخ رو صادر کرد، یا شرایط فسخ قانونی پیش اومد، از همون لحظه عده آغاز میشه.

مدت زمان عده در فسخ عقد موقت هم همون دو طهر یا 45 روزه که بالاتر توضیح دادیم.

زمان شروع عده در موارد خاص

بعضی وقت ها، شرایط خاصی پیش میاد که روی شروع عده تاثیر میذاره. بیاین این موارد رو هم با هم بررسی کنیم:

عده زن باردار: از لحظه وضع حمل

اگه زنی باردار باشه و طلاق بگیره یا همسرش فوت کنه، قضیه عده اش یه مقدار فرق میکنه. اینجا دیگه معیار، طهر یا ماه نیست. عده زن باردار، از لحظه ای شروع میشه که بچه به دنیا میاد، یعنی وضع حمل اتفاق میفته. فرقی نمیکنه که این اتفاق چند ساعت بعد از طلاق بیفته یا چند ماه بعد. ملاک، همون لحظه تولد فرزند هست.

اما یه استثنای خیلی مهم داریم که توی ماده 1154 قانون مدنی هم بهش اشاره شده: توی عده وفات (فوت همسر)، اگه فاصله بین فوت همسر و به دنیا اومدن بچه کمتر از 4 ماه و 10 روز باشه (که مدت معمول عده وفاته)، همون 4 ماه و 10 روز ملاکه. یعنی اگه زن، مثلاً دو ماه بعد از فوت همسرش بچه به دنیا بیاره، هنوز باید 2 ماه و 10 روز دیگه هم عده وفات رو نگه داره تا اون 4 ماه و 10 روز کامل بشه. اما اگه این فاصله بیشتر از 4 ماه و 10 روز باشه، مثلاً هفت ماه بعد از فوت بچه به دنیا بیاد، عده اش همون هفت ماه و تا زمان وضع حمل خواهد بود.

عده همسر مفقودالاثر: پس از صدور حکم طلاق

تصور کنید همسرتون برای مدت طولانی غایب شده و هیچ خبری ازش نیست که زنده است یا فوت کرده. توی این شرایط خاص، زن میتونه بعد از طی مراحلی، درخواست طلاق بده. عده همسر مفقودالاثر، از تاریخ صدور حکم طلاق توسط دادگاه آغاز میشه.

یعنی چی؟ یعنی اول باید چهار سال از زمان مفقود شدن همسر بگذره و توی این مدت، زن تلاش کنه پیداش کنه یا پیگیری کنه. اگه پیدا نشد، دادگاه میتونه حکم طلاق رو صادر کنه. به محض اینکه این حکم صادر شد و قطعی شد، عده شروع میشه.

مدت زمان این عده، مثل عده وفات، 4 ماه و 10 روز هست. ماده 1156 قانون مدنی هم این رو تایید میکنه: «زنی که شوهر او غایب و مفقودالاثر بوده و دادگاه او را طلاق داده باشد، باید از تاریخ طلاق عده وفات نگاه دارد.» پس اینجا هم ملاک، فوت فرضیه و عده وفات براش در نظر گرفته میشه.

عده فسخ نکاح (غیر از عقد موقت): از زمان وقوع فسخ

غیر از عقد موقت، نکاح دائم هم میتونه در شرایط خاصی (مثلاً به خاطر بعضی عیوب که توی قانون اومده) فسخ بشه. یعنی به هم بخوره. عده فسخ نکاح، از زمانی شروع میشه که فسخ نکاح اتفاق میفته.

مدت زمان این عده، دقیقاً مثل عده طلاقه، یعنی سه طهر یا سه ماه برای زنانی که عادت ماهیانه نمیشن. مثلاً اگه به دلیل جنون همسر، عقد فسخ شد، از همون لحظه فسخ، عده شروع میشه.

زنانی که عده ندارند: معافیت از عده از چه زمانی اعمال می شود؟

یه سری از خانم ها هستند که کلاً نیازی به نگه داشتن عده ندارن، یا برای بعضی از انواع عده، از این قانون مستثنی هستن. از کی این استثنا اعمال میشه؟ خب، دقیقاً از همون لحظه وقوع طلاق یا انحلال نکاح. یعنی از لحظه ای که پیوند از بین میره، این خانم ها آزاد هستن:

• زن یائسه: اگه خانمی یائسه باشه، یعنی به سنین بالای 50 سال رسیده باشه و دیگه عادت ماهانه نشه (به طور کلی)، برای طلاق یا فسخ نکاح، نیازی به نگه داشتن عده نداره. چرا؟ چون دیگه احتمال بارداری براش نیست. اما حواستون باشه، برای عده وفات (فوت همسر)، زن یائسه هم باید 4 ماه و 10 روز عده نگه داره.
• زن باکره: اگه دختری ازدواج کرده باشه اما قبل از طلاق، هیچ رابطه زناشویی با همسرش نداشته باشه، برای طلاق یا فسخ نکاح، عده نداره. چون بارداری منتفیه.
• دختر نابالغ: توی شرایط خیلی خاص، اگه دختری نابالغ ازدواج کرده باشه و قبل از طلاق، رابطه زناشویی نداشته باشه، عده نداره.
• زنانی که رحم ندارند: طبیعتاً، اگه به هر دلیلی خانمی رحم نداشته باشه و امکان بارداری براش صفر باشه، عده طلاق یا فسخ نداره.

این خانم ها از همون لحظه وقوع طلاق یا انحلال نکاح، نیازی به رعایت عده ندارند و می تونن آزادانه زندگی خودشون رو ادامه بدن. دلیلش هم واضحه: فلسفه اصلی عده، یعنی اطمینان از عدم بارداری، برای این افراد منتفیه.

عواقب عدم رعایت عده: مجازات ها و احکام شرعی

حالا فرض کنید که یه خانمی، عمداً یا سهواً، عده رو نگه نداره و توی این مدت با کس دیگه ای ازدواج کنه. چه اتفاقی میفته؟ اینجا پای قانون و شرع وسط میاد و عواقب جدی در انتظارشه:

1. باطل بودن ازدواج مجدد: اولین و مهم ترین نتیجه اینه که هر ازدواجی که توی دوران عده اتفاق بیفته، از ریشه باطله و هیچ اعتبار قانونی یا شرعی نداره. مثل اینکه اصلاً ازدواجی صورت نگرفته.
2. ایجاد حرمت ابدی در برخی موارد: توی بعضی از موارد، اوضاع از این هم بدتر میشه. مثلاً اگه خانمی توی عده طلاق رجعی با کس دیگه ای ازدواج کنه و رابطه برقرار کنه (حتی اگه ندونه این ازدواج باطله)، اون مرد دوم تا ابد بهش حرام میشه و دیگه هرگز نمیتونن با هم ازدواج کنن. خیلی حواستون باشه!
3. مجازات های قانونی: علاوه بر احکام شرعی، قانون مجازات اسلامی هم برای این کار مجازات تعیین کرده. ماده 644 قانون مجازات اسلامی میگه:
   

   «کسانی که عالماً مرتکب یکی از اعمال زیر شوند به حبس از شش ماه تا دو سال و یا از سی میلیون تا یکصد و بیست میلیون ریال جزای نقدی محکوم می شوند:

   1. هر زنی که در قید زوجیت یا در عده دیگری است، خود را به عقد دیگری درآورد، در صورتی که منجر به مواقعه (رابطه جنسی) نشود.
   2. هر کسی که زن شوهردار یا زنی را که در عده دیگری است برای خود تزویج (ازدواج) نماید، در صورتی که منتهی به مواقعه نشود.»

   اگه رابطه هم برقرار بشه، مجازات ها شدیدتر و جداگانه خواهد بود.

   این مجازات ها از همون لحظه شروع عده تا پایانش اعمال میشن. یعنی از همون لحظه جاری شدن صیغه طلاق یا فوت همسر، قانون عده به صورت کامل اجرا میشه و اگه کسی آگاهانه این قانون رو زیر پا بذاره، باید منتظر عواقبش هم باشه.

نکات مهم و توصیه های حقوقی پایانی

خب، تا اینجا با هم مفصل در مورد عده از چه زمانی شروع می شود، صحبت کردیم و دیدیم که چقدر این موضوع، ریزه کاری ها و ظرافت های خاص خودش رو داره. اما چند تا نکته مهم هست که همیشه باید گوشه ذهنتون باشه:

1. با وکیل متخصص مشورت کنید: با اینکه ما سعی کردیم همه چیز رو ساده و روان توضیح بدیم، اما هر پرونده ای شرایط خاص خودش رو داره. اگه خودتون یا عزیزانتون درگیر این مسائل شدید، بهترین کار اینه که حتماً با یک وکیل متخصص خانواده مشورت کنید. اونها میتونن با توجه به جزئیات پرونده شما، دقیق ترین راهنمایی رو بهتون بدن و از بروز مشکلات بعدی جلوگیری کنن. یه ضرب المثل قدیمی میگه: «کار را به کاردان بسپارید.» اینجا واقعاً مصداق پیدا می کنه.
2. دقت در ثبت تاریخ ها و مدارک: دیدید که چقدر تاریخ دقیق جاری شدن صیغه طلاق یا تاریخ فوت همسر مهمه. پس همیشه سعی کنید تمام مدارک مربوط به این تاریخ ها رو (مثل گواهی فوت، سند طلاق، یا حتی تاریخ دقیق جاری شدن صیغه) به دقت نگهداری کنید. این مدارک میتونن در مواقع لزوم، راهگشای شما باشن.
3. به اطلاعات غیررسمی اعتماد نکنید: دنیای امروز پر از اطلاعات ریز و درشته که ممکنه از منابع مختلف به گوشتون برسه. اما توی مسائل حقوقی و شرعی، به هیچ وجه به شنیده ها و اطلاعات غیررسمی یا شایعات اعتماد نکنید. همیشه دنبال منابع موثق باشید، مثل همین مقاله که بر پایه قوانین و فقه نوشته شده، یا مشورت مستقیم با وکیل.
4. فلسفه عده را درک کنید: عده فقط یه مجازات یا یه قانون دست و پاگیر نیست. همونطور که توضیح دادیم، فلسفه های عمیقی پشتش هست، از حفظ نسب و اطمینان از باردار نبودن گرفته تا احترام به زندگی مشترک و فرصت رجوع. درک این فلسفه ها کمک می کنه که با دید بازتری به این موضوع نگاه کنید.

مراحل قانونی و شرعی، شاید پیچیده به نظر برسن، اما با آگاهی و راهنمایی درست، میشه ازشون سربلند بیرون اومد و تصمیمات درستی برای آینده گرفت.

جمع بندی

همانطور که دیدید، موضوع عده از چه زمانی شروع می شود، یکی از اون مباحثیه که جزئیاتش ممکنه پیچیده به نظر برسه، اما دونستنش برای همه، به خصوص خانم ها، خیلی حیاتیه. خلاصه اینکه، عده یک مدت انتظار شرعی و قانونیه که زن پس از جدایی یا فوت همسر باید رعایت کنه و توی این مدت، حق نداره با کس دیگه ای ازدواج کنه.

اگه بخواهیم یه جمع بندی سریع داشته باشیم:

• شروع عده طلاق: دقیقاً از لحظه جاری شدن صیغه طلاق توسط عاقد (نه تاریخ ثبت در شناسنامه).
• شروع عده وفات: دقیقاً از لحظه واقعی فوت همسر، حتی اگه زن در اون لحظه مطلع نباشه.
• شروع عده عقد موقت: از لحظه اتمام مدت عقد، بذل مدت توسط مرد، یا فسخ عقد موقت.
• شروع عده زن باردار: از لحظه وضع حمل (به دنیا آمدن فرزند)، با یک استثنا در عده وفات.
• شروع عده همسر مفقودالاثر: از تاریخ صدور حکم طلاق توسط دادگاه، پس از طی مراحل قانونی.

یادتون باشه که رعایت نکردن عده، ممکنه عواقب جدی قانونی و شرعی داشته باشه، از باطل شدن ازدواج تا ایجاد حرمت ابدی و مجازات های قانونی. پس این موضوع رو جدی بگیرید و اگه سوالی داشتید، حتماً با متخصصان حقوقی مشورت کنید. آگاهی شما، بهترین سپر محافظتیه.