رای وحدت رویه در خصوص یکبار ضرب و جرح در تمکین

اینکه آیا یک بار ضرب و جرح همسر توسط مرد می تواند دلیل موجهی برای عدم تمکین زن یا اثبات عسر و حرج برای طلاق باشد، بستگی به شرایط پرونده، شدت جراحت و رویه قضایی دارد و در حال حاضر، رای وحدت رویه مشخصی که به صراحت به یک بار ضرب و جرح در تمکین بپردازد، وجود ندارد. با این حال، رویه قضایی کلی به سمت حمایت از زنانی که مورد خشونت قرار گرفته اند متمایل شده است و حتی یک بار خشونت شدید نیز می تواند مبنای حقوقی قوی برای ادعاهای زن باشد.

موضوع خشونت خانگی، به خصوص ضرب و جرح، یکی از نقاط حساس و پرچالش در نظام حقوقی خانواده ماست. این مسئله نه تنها بنیان خانواده را به لرزه درمی آورد، بلکه کرامت انسانی و سلامت روان افراد را نیز به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. تصور کنید یک زن، یک بار مورد ضرب و جرح همسرش قرار گرفته است. آیا همین یک بار کافی است تا بتواند از وظیفه تمکین سر باز زند؟ یا حتی مهم تر، آیا می تواند به همین یک اتفاق تکیه کرده و درخواست طلاق از طریق اثبات عسر و حرج را مطرح کند؟ این ها سوالاتی هستند که ابهامات زیادی را در ذهن زنان، مردان، وکلا و حتی قضات ایجاد می کنند. در سیستم حقوقی ما، رای وحدت رویه دیوان عالی کشور نقش بسیار مهمی در شفاف سازی و یکپارچه سازی رویه های قضایی دارد. این آرا به عنوان قانونی لازم الاجرا برای تمام دادگاه ها عمل می کنند و به همین دلیل، جستجو برای یافتن چنین رایی در مورد یک بار ضرب و جرح برای روشن شدن وضعیت حقوقی، حیاتی است. این مقاله می خواهد همین ابهامات را برطرف کند و تصویری جامع از مبانی حقوقی، رویه های قضایی موجود و راه های اثبات یا دفاع در برابر چنین ادعاهایی ارائه دهد تا خوانندگان، چه درگیر این مسائل باشند و چه صرفاً به دنبال آگاهی، به درک عمیق تر و کاربردی تری از این موضوع دست یابند.

مبانی حقوقی تمکین و عسر و حرج در قانون مدنی

قبل از اینکه وارد بحث اصلی شویم، بهتر است یک مرور کلی روی دو مفهوم حقوقی مهم، یعنی تمکین و عسر و حرج داشته باشیم. این دو، ستون های اصلی بسیاری از پرونده های خانواده، به ویژه در موضوع طلاق و نفقه هستند.

تمکین؛ وظیفه ای دو سویه با ابعادی خاص

وقتی از تمکین صحبت می کنیم، ذهن بیشتر افراد به اطاعت زن از مرد در زندگی مشترک می رود، اما واقعیت این است که تمکین ابعاد گسترده تری دارد و حتی برای مرد نیز تکالیفی را به همراه می آورد. به زبان ساده، تمکین یعنی زن و شوهر باید به وظایف زناشویی و زندگی مشترک خود عمل کنند.

• تمکین عام: این همان چیزی است که بیشتر مردم از آن برداشت می کنند؛ یعنی زن باید در منزل مشترک با شوهرش زندگی کند، به وظایف خانه داری (البته در حد متعارف و با توجه به شان زن) بپردازد و در تصمیمات کلی زندگی، با مرد همراهی کند. در واقع، زن باید مطیع اراده متعارف شوهر در امور زندگی باشد.
• تمکین خاص: این بخش به روابط زناشویی و نزدیکی جنسی بین زن و شوهر اشاره دارد. قانون، زن را موظف به برقراری این روابط در حد متعارف می داند، مگر اینکه عذر شرعی یا قانونی داشته باشد.

نکته مهم اینجاست که وظیفه تمکین زوجه، مطلق نیست و در شرایطی می تواند ساقط شود یا به حالت تعلیق درآید. یکی از مهمترین این شرایط، سوء رفتار زوج است که می تواند مانع از ایفای وظیفه تمکین توسط زوجه شود.

عسر و حرج؛ راه نجاتی برای زنان

عسر و حرج یکی از مهمترین مفاهیم در قانون مدنی ماست که به زنان اجازه می دهد حتی بدون رضایت مرد، درخواست طلاق بدهند. اگر بخواهیم خیلی ساده توضیح دهیم، عسر و حرج یعنی زندگی زناشویی برای زن به قدری دشوار و غیرقابل تحمل شود که ادامه آن، او را به مشقت و سختی غیرقابل تحملی بیندازد. قانونگذار در ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی، این حق را به زن داده است.

مصادیق عسر و حرج در قانون به صورت حصری (فقط همین موارد) ذکر نشده اند، بلکه جنبه تمثیلی دارند؛ یعنی موارد دیگری هم می توانند در حکم عسر و حرج باشند. برخی از مصادیق کلی عسر و حرج که در قانون ذکر شده اند عبارتند از:

• ترک زندگی توسط زوج حداقل به مدت شش ماه متوالی یا نه ماه متناوب در طول یک سال بدون عذر موجه.
• اعتیاد زوج به هر نوع مواد مخدر یا مشروبات الکلی که به بنیان خانواده لطمه بزند و امتناع یا عدم امکان ترک آن.
• محکومیت قطعی زوج به حبس پنج سال یا بیشتر.
• ضرب و جرح یا سوء معاشرت زوج که غیرقابل تحمل باشد.
• بیماری های صعب العلاج زوج که زندگی مشترک را مختل کند.

همانطور که می بینید، ضرب و جرح یا سوء معاشرت یکی از مصادیق مهم عسر و حرج است. حال سوال اینجاست که آیا یک بار ضرب و جرح هم می تواند در این دسته قرار گیرد یا حتماً باید تکرار شود؟

ارتباط خشونت با عدم تمکین و عسر و حرج

حالا که با این دو مفهوم آشنا شدیم، می توانیم ارتباط آن ها را با خشونت خانگی، به ویژه ضرب و جرح، بررسی کنیم. وقتی یک مرد، همسرش را مورد ضرب و جرح قرار می دهد، این عمل به طور مستقیم می تواند روی هر دو موضوع تاثیر بگذارد:

1. تاثیر بر عدم تمکین: زنی که مورد خشونت قرار گرفته، ممکن است احساس ترس، ناامنی و ناخواستنی بودن کند. در چنین شرایطی، از نظر شرعی و قانونی، عدم تمکین او می تواند موجه تلقی شود. یعنی او حق دارد به دلیل خطرات جانی، مالی یا حیثیتی، از بازگشت به منزل مشترک یا ایفای وظایف زناشویی خودداری کند. اینجاست که ضرب و جرح، هرچند یک بار، می تواند به او حق عدم تمکین بدهد.
2. تاثیر بر عسر و حرج: اگر ضرب و جرح به قدری شدید باشد که ادامه زندگی برای زن را غیرقابل تحمل کند، حتی اگر یک بار اتفاق افتاده باشد، می تواند به عنوان مصداق بارز عسر و حرج شناخته شود. این اتفاق به خصوص اگر با تهدید، ارعاب یا سابقه سوء معاشرت دیگری همراه باشد، قوت بیشتری پیدا می کند. دادگاه باید تمامی ابعاد این حادثه، از جمله آثار روحی و جسمی آن را در نظر بگیرد.

پس، ضرب و جرح از سوی مرد، چه در بحث اثبات عدم تمکین موجه و چه در بحث اثبات عسر و حرج برای طلاق، یک عامل بسیار مهم و تعیین کننده است که دادگاه ها باید با دقت به آن رسیدگی کنند.

بررسی حقوقی یک بار ضرب و جرح: آیا تکرار شرط است؟

وقتی صحبت از ضرب و جرح در زندگی مشترک می شود، یکی از سوالات کلیدی این است که آیا این اتفاق حتماً باید تکرار شود تا بتواند مبنای یک ادعای حقوقی قوی، مثل عدم تمکین یا طلاق، قرار گیرد؟ یا حتی یک بار آن هم می تواند کافی باشد؟ بیایید کمی عمیق تر به این موضوع بپردازیم.

تعریف حقوقی ضرب و جرح و تمایز آن

ضرب و جرح در قانون مجازات اسلامی ما تعریف مشخصی دارد و به هرگونه آسیبی که به بدن فرد وارد شود، اطلاق می گردد. ضرب به معنی کوبیدن یا وارد کردن نیرویی است که باعث تغییر رنگ پوست (کبودی، سرخی) شود، اما خونریزی یا شکستگی ایجاد نکند. جرح اما به معنای ایجاد پارگی، بریدگی، شکستگی یا هر نوع آسیبی است که با خونریزی یا نفوذ به عمق بدن همراه باشد.

این دو از سایر اشکال خشونت یا توهین، مثل توهین لفظی، فحاشی یا حتی پرتاب اشیا بدون آسیب بدنی، متمایز هستند. ضرب و جرح مستقیماً سلامت جسمی فرد را هدف قرار می دهد و به همین دلیل، تبعات حقوقی جدی تری دارد.

جنبه کیفری ضرب و جرح و اثر آن بر دعاوی خانواده

هرگونه ضرب و جرح عمدی، فارغ از اینکه بین زن و شوهر رخ دهد یا نه، یک جرم کیفری محسوب می شود و مرتکب آن قابل تعقیب و مجازات است. اگر زوجه مورد ضرب و جرح قرار گیرد، می تواند با مراجعه به پزشکی قانونی، شکایت کیفری مطرح کند.

محکومیت کیفری زوج به جرم ضرب و جرح همسرش، یک برگ برنده بسیار قوی در پرونده های خانواده، به خصوص در دعاوی تمکین و طلاق، برای زوجه محسوب می شود. چرا؟ چون این محکومیت، اثبات می کند که خشونت واقعاً اتفاق افتاده و ادعای زوجه صرفاً یک حرف نیست. قاضی دادگاه خانواده می تواند از این محکومیت کیفری به عنوان یک دلیل محکم برای اثبات عسر و حرج یا موجه بودن عدم تمکین زوجه استفاده کند. این یک اتفاق حقوقی بسیار مهم است؛ زیرا یک پرونده در حوزه کیفری، به طور مستقیم بر نتیجه پرونده ای در حوزه حقوق خانواده تاثیر می گذارد.

اهمیت تکرار یا استمرار خشونت در قانون و فقه: یک بار کافی است؟

اینجاست که بحث اصلی ما آغاز می شود. آیا قانونگذار برای اینکه زن بتواند به دلیل ضرب و جرح درخواست طلاق دهد یا از تمکین سر باز زند، حتماً به تکرار یا استمرار خشونت نیاز دارد؟ این سوال، محل اختلاف نظر و رویه های متفاوتی در دادگاه ها بوده است.

در گذشته و حتی در برخی دیدگاه های سخت گیرانه فعلی، ممکن است این تصور وجود داشته باشد که یک بار ضرب و جرح، آنقدرها هم جدی نیست و برای اثبات عسر و حرج یا توجیه عدم تمکین، باید خشونت ها به صورت مکرر و مستمر اتفاق افتاده باشند. این دیدگاه معمولاً با این استدلال همراه است که زندگی مشترک فراز و نشیب دارد و یک اتفاق ناگوار نباید به سرعت منجر به طلاق شود.

اما در مقابل، دیدگاه های منعطف تر و البته انسانی تری وجود دارند که معتقدند حتی یک بار ضرب و جرح شدید، به خصوص اگر با تهدید به مرگ، استفاده از سلاح، یا آسیب های جدی جسمی و روانی همراه باشد، می تواند به تنهایی برای اثبات عسر و حرج و توجیه عدم تمکین کافی باشد. این دیدگاه بر این باور است که کرامت انسانی و حق زندگی در آرامش، آنقدر مهم است که حتی یک بار نقض شدید آن، قابل چشم پوشی نیست.

قانون مدنی در ماده 1130، مصادیق عسر و حرج را تمثیلی دانسته و تاکید می کند هرگاه ادامه زندگی مشترک موجب عسر و حرج زوجه باشد، دادگاه می تواند حکم طلاق صادر کند. این یعنی قاضی دستش باز است تا با توجه به شرایط خاص هر پرونده، شدت واقعه، آثار روحی و جسمی آن بر زن و سایر قرائن، تشخیص دهد که آیا یک بار ضرب و جرح به قدری بوده است که زندگی را برای زن به عسر و حرج انداخته باشد یا خیر.

بنابراین، نیازی نیست حتماً خشونت مستمر باشد. مهم میزان تاثیر آن واقعه، حتی اگر تنها یک بار باشد، بر زندگی و آرامش روانی زن است. اگر یک ضرب و جرح به قدری شدید باشد که زن برای همیشه احساس ناامنی و ترس کند، همین یک بار می تواند بنیان زندگی را ویران کرده و او را در وضعیت عسر و حرج قرار دهد.

تفاوت سوء رفتار مستمر با یک بار ضرب و جرح

باید بین سوء رفتار مستمر و یک بار ضرب و جرح تفاوت قائل شویم.

• سوء رفتار مستمر: شامل مجموعه ای از بدرفتاری ها، توهین ها، تحقیرها، کتک کاری های مکرر، عدم پرداخت نفقه، اعتیاد و… است که به مرور زمان زندگی را برای زن غیرقابل تحمل می کند. در این حالت، تجمیع این سوء رفتارهاست که عسر و حرج را اثبات می کند.
• یک بار ضرب و جرح: این یک اتفاق منفرد و مشخص است. اگرچه تکرار نشده است، اما شدت و وخامت آن می تواند به تنهایی به حدی باشد که زن نتواند زندگی را ادامه دهد. به عنوان مثال، یک بار ضرب و جرح که منجر به شکستگی استخوان یا آسیب دائمی یا حتی شوک روانی شدید شود، می تواند به تنهایی مصداق عسر و حرج تلقی گردد.

پس، اگرچه سوء رفتار مستمر قطعاً موجب عسر و حرج می شود، اما عدم تکرار خشونت به این معنی نیست که یک بار ضرب و جرح نمی تواند به تنهایی، دلیلی قوی برای طلاق یا عدم تمکین باشد. همه چیز به تشخیص قاضی و ارائه مستندات محکم برمی گردد.

جستجو و تحلیل رای وحدت رویه در خصوص یکبار ضرب و جرح در تمکین

یکی از مهمترین اهداف این مقاله، یافتن رای وحدت رویه مشخصی در مورد یک بار ضرب و جرح در تمکین است. رای وحدت رویه، همانطور که گفتیم، حکم دیوان عالی کشور است که برای تمام دادگاه ها لازم الاتباع است و در موارد اختلاف نظر بین شعب دادگاه ها صادر می شود تا یک رویه واحد ایجاد کند.

آیا رأی وحدت رویه مشخصی در این زمینه وجود دارد؟

واقعیت این است که تا به امروز، رأی وحدت رویه مشخصی که دقیقاً با عبارت یک بار ضرب و جرح در تمکین صادر شده باشد و به صراحت به کافی بودن یا نبودن یک بار ضرب و جرح برای عدم تمکین یا طلاق بپردازد، وجود ندارد.

دلایل عدم وجود چنین رایی را می توان در چند مورد خلاصه کرد:

1. پیچیدگی و ماهیت موردی بودن پرونده ها: مسائل خانوادگی، به دلیل درگیر بودن احساسات، روابط انسانی و شرایط خاص هر خانواده، بسیار پیچیده و موردی هستند. شدت ضرب و جرح، آثار روانی و جسمی آن، سابقه زندگی مشترک، و حتی شخصیت طرفین، در هر پرونده متفاوت است. این تنوع باعث می شود صدور یک حکم کلی و واحد در قالب رای وحدت رویه، بسیار دشوار باشد.
2. عدم وجود اختلاف فاحش رویه: برای صدور رای وحدت رویه، نیاز به وجود رویه های قضایی متعارض و متضاد در شعب مختلف دادگاه ها یا دیوان عالی کشور است. در مورد ضرب و جرح، شاید اختلاف نظر در جزئیات وجود داشته باشد، اما اصول کلی که خشونت موجب عسر و حرج یا عدم تمکین موجه می شود، مورد قبول اکثر دادگاه هاست.

اگرچه رای وحدت رویه مستقیم نداریم، اما می توانیم به آرای اصراری یا نظریات مشورتی دیوان عالی کشور و اداره حقوقی قوه قضائیه استناد کنیم که به موضوع نزدیک هستند و راهنمایی های ارزشمندی ارائه می دهند. آرای اصراری زمانی صادر می شوند که یک شعبه از دیوان عالی کشور بر رای خود اصرار ورزد و هیئت عمومی دیوان با آن مخالفت کند. این آرا اگرچه قدرت رای وحدت رویه را ندارند، اما در شکل گیری رویه قضایی تاثیرگذارند. نظریات مشورتی نیز توسط کارشناسان حقوقی قوه قضائیه صادر می شوند و جنبه ارشادی دارند.

حتی در غیاب یک رأی وحدت رویه مشخص، رویه قضایی کلی به این سمت است که خشونت زوج، به خصوص اگر با مستندات پزشکی قانونی و شهود اثبات شود، می تواند از مصادیق عسر و حرج یا موانع تمکین باشد؛ حتی اگر فقط یک بار اتفاق افتاده باشد، به شرطی که شدت و آثار آن قابل توجه باشد.

تأکید بر تفاوت ماهوی رأی وحدت رویه و دادنامه

بسیار مهم است که تفاوت بین رای وحدت رویه و دادنامه را درک کنیم:

• رأی وحدت رویه: این رای توسط هیئت عمومی دیوان عالی کشور صادر می شود، زمانی که بین شعب دیوان یا دادگاه ها در مورد تفسیر یک قانون، اختلاف نظر باشد. رای وحدت رویه برای تمام دادگاه ها و شعب دیوان عالی کشور لازم الاتباع است و به عنوان قانون عمل می کند.
• دادنامه (رأی بدوی یا تجدیدنظر): این، حکمی است که در یک پرونده مشخص، توسط دادگاه های بدوی (خانواده) یا تجدیدنظر استان صادر می شود. دادنامه فقط برای همان پرونده و طرفین دعوا لازم الاجراست و برای سایر دادگاه ها یا پرونده ها، جنبه لازم الاتباع ندارد. البته می تواند به عنوان یک رویه یا استدلال برای قضات دیگر مورد استناد قرار گیرد، اما الزام آور نیست.

پس، وقتی ما به دنبال یک رای وحدت رویه هستیم، به دنبال یک قاعده کلی و الزام آور می گردیم، نه صرفاً یک دادنامه موردی که ممکن است با استدلال های خاص همان پرونده صادر شده باشد. همین تفاوت است که اهمیت جستجو برای رای وحدت رویه را دوچندان می کند.

رویه قضایی محاکم بدوی و تجدیدنظر در خصوص اثر یک بار ضرب و جرح

همانطور که دیدیم، رای وحدت رویه مشخصی در مورد یک بار ضرب و جرح در تمکین نداریم. پس، باید به رویه های عملی دادگاه های خانواده و تجدیدنظر نگاه کنیم تا بفهمیم قضات در مواجهه با چنین پرونده هایی چطور تصمیم می گیرند.

تحلیل دادنامه رقبا: نگاهی به یک نمونه واقعی

بیایید دادنامه ای را که به عنوان نمونه در اختیار ما قرار گرفته، یعنی دادنامه شماره ۹۳۰۹۹۷۰۲۲۴۷۰۰۸۲۴ را بررسی کنیم. این دادنامه نشان دهنده یک رویکرد خاص در مورد ضرب و جرح است:

در این پرونده، خواهان (زوجه) درخواست طلاق به دلیل عسر و حرج (سوء رفتار، تهدید با اسلحه، تخریب وسایل) را مطرح کرده است. یکی از مستندات او، محکومیت کیفری زوج به جرم ضرب و جرح عمدی بوده است. اما دادگاه بدوی و تجدیدنظر، هر دو با درخواست طلاق موافقت نکرده اند.

نقاط ضعف این رأی از دیدگاه زوجه و رویه مترقی تر قضایی:

• تأکید بر فراوانی و گستردگی: دادگاه در این رای بیان می کند: اما فراوانی، سطح و گستردگی و میزان عمل این رفتار برای دادگاه محرز نیست تا بر مبنای آن اتخاذ تصمیم مناسب انجام گیرد. این جمله نشان می دهد که دادگاه به شدت به تکرار و گستردگی خشونت برای اثبات عسر و حرج نیاز دارد.
• سخت گیرانه بودن در احراز عسر و حرج: با وجود محکومیت کیفری زوج به ضرب و جرح، دادگاه آن را برای اثبات عسر و حرج کافی ندانسته است. این رویکرد می تواند برای زنانی که مورد خشونت قرار گرفته اند و تنها یک بار توانسته اند آن را مستند کنند، بسیار دلسردکننده باشد.
• نادیده گرفتن آثار روانی: دادنامه بیشتر بر جنبه فراوانی تمرکز کرده و کمتر به آثار روحی و روانی یک بار ضرب و جرح (به خصوص در کنار تهدید با اسلحه که در پرونده ذکر شده) بر زوجه توجه کرده است.
• استناد به محکومیت تمکین و رد نفقه: دادگاه به محکومیت قبلی زوجه به تمکین و رد دعوای نفقه استناد کرده که این امر می تواند قاضی را در صدور حکم طلاق برای زوجه محتاط تر کند، حتی اگر دلیلی جدید مانند ضرب و جرح مطرح شده باشد.

این دادنامه نشان دهنده یک رویکرد سنتی و سخت گیرانه است که برای احراز عسر و حرج، بیشتر به تکرار خشونت و نه به شدت و اثر آن بر فرد، توجه می کند.

دیدگاه های مختلف دادگاه ها: از سخت گیرانه تا منعطف تر

در حال حاضر، در محاکم ما، دو دیدگاه کلی در مورد اثر یک بار ضرب و جرح وجود دارد:

1. دیدگاه سخت گیرانه (غالباً در گذشته و برخی شعب):

   این دیدگاه، که نمونه آن را در دادنامه بالا دیدیم، معمولاً یک بار ضرب و جرح را برای اثبات عسر و حرج یا توجیه عدم تمکین کافی نمی داند. قاضیانی با این رویکرد، بر لزوم تکرار خشونت، سوء رفتار مستمر یا اثبات اینکه زندگی مطلقاً غیرقابل ادامه است تاکید دارند. آن ها ممکن است اعتقاد داشته باشند که در زندگی زناشویی، اختلافات و برخوردهای فیزیکی جزیی ممکن است اتفاق بیفتد و نباید بلافاصله منجر به فروپاشی خانواده شود. این دیدگاه، بیشتر به دنبال حفظ بنیان خانواده به هر قیمتی است، حتی اگر یکی از طرفین مورد آزار و خشونت قرار گرفته باشد.

2. دیدگاه منعطف تر (رویه جدیدتر و مترقی تر):

   با گذشت زمان و افزایش آگاهی از حقوق قربانیان خشونت خانگی، بسیاری از دادگاه ها رویکرد منعطف تری اتخاذ کرده اند. در این دیدگاه، شدت ضرب و جرح، آثار روانی و جسمی آن بر زوجه، و سایر قرائن و امارات موجود، حتی در کنار یک بار ضرب و جرح، برای احراز عسر و حرج یا توجیه عدم تمکین مؤثر شناخته می شود. این قضات معتقدند که کرامت انسانی زن، حق او بر زندگی عاری از خشونت، و سلامت روحی و جسمی او، از اولویت بالایی برخوردار است. یک ضرب و جرح شدید، مثلاً آنکه نیاز به جراحی یا بستری شدن در بیمارستان داشته باشد، یا آثار روانی عمیقی مانند ترس دائمی و افسردگی در پی داشته باشد، به تنهایی می تواند مصداق عسر و حرج باشد.

این تفاوت دیدگاه هاست که اهمیت داشتن وکیل متخصص و ارائه مستندات قوی را در این پرونده ها دوچندان می کند.

عوامل مؤثر بر تصمیم قاضی

دادگاه در هر پرونده، تمام جوانب را بررسی می کند. عوامل زیر می توانند به شدت بر تصمیم قاضی در مورد یک بار ضرب و جرح تاثیرگذار باشند:

• شدت و نحوه ایراد ضرب و جرح: آیا جراحت سطحی بوده یا عمیق؟ آیا شکستگی ایجاد شده است؟ آیا از ابزار خاصی برای ضرب و جرح استفاده شده؟ (مثل چاقو، سلاح گرم، ساطور که در پرونده رقبا ذکر شده بود).
• گواهی پزشکی قانونی و مستندات دیگر: گزارش پزشکی قانونی که شدت و نوع جراحات را تایید می کند، مهمترین مدرک است. علاوه بر آن، شهادت شهود، پیامک های تهدیدآمیز، فیلم یا صدای ضبط شده، گزارش پلیس (در صورت مراجعه به کلانتری)، و حتی صورت جلسه اورژانس بیمارستان، می تواند بسیار کمک کننده باشد.
• وضعیت روحی و جسمی زوجه پس از واقعه: آیا زن دچار افسردگی، اضطراب شدید، ترس از بازگشت به منزل یا آسیب های روانی شده است؟ گواهی روانپزشک یا روانشناس در این زمینه می تواند مدرک مهمی باشد.
• سابقه زندگی مشترک و وجود سایر موارد سوء رفتار: حتی اگر موارد قبلی منجر به محکومیت کیفری نشده باشند، وجود سابقه بدرفتاری، توهین، تحقیر، یا عدم مسئولیت پذیری زوج در گذشته، می تواند یک بار ضرب و جرح را در زمینه کلی سوء رفتار قرار داده و وزن آن را بیشتر کند.
• شرط وکالت در طلاق یا شروط دوازده گانه عقدنامه: اگر زن در سند ازدواج، شرط وکالت در طلاق را با حق تعیین مصادیق عسر و حرج (مانند سوء رفتار و سوء معاشرت زوج که غیرقابل تحمل باشد) داشته باشد، یا اگر شروط دوازده گانه عقدنامه شامل این موارد باشد، کار زن برای طلاق راحت تر خواهد بود. برخی از شروط ضمن عقد مستقیماً به موضوع سوء رفتار و ضرب و جرح اشاره دارند و وقوع آن ها می تواند به زن حق طلاق بدهد.

قاضی همه این موارد را در کنار هم می سنجد تا به یک تصمیم عادلانه برسد.

نحوه اثبات و دفاع در دعاوی مربوط به ضرب و جرح در خانواده

مواجهه با اتهام یا واقعیت ضرب و جرح در یک پرونده خانوادگی، بسیار حساس است و نیاز به اقدامات حقوقی دقیق و به موقع دارد. چه در جایگاه زوجه باشید که مورد ضرب و جرح قرار گرفته، و چه در جایگاه زوج که با چنین اتهامی مواجه شده اید، باید بدانید چگونه از حقوق خود دفاع کنید.

برای زوجه (خواهان طلاق یا خوانده تمکین):

اگر شما به عنوان زوجه، مورد ضرب و جرح قرار گرفته اید و می خواهید از آن برای اثبات عسر و حرج یا عدم تمکین موجه استفاده کنید، این نکات را جدی بگیرید:

1. اهمیت جمع آوری فوری و صحیح مدارک:
   • مراجعه به پزشکی قانونی: این مهمترین و معتبرترین مدرک است. بلافاصله پس از واقعه ضرب و جرح، حتی اگر جراحات سطحی باشند، به پزشکی قانونی مراجعه کنید تا جراحات شما ثبت و تأیید شوند. گزارش پزشکی قانونی، سند محکمی برای اثبات وقوع ضرب و جرح، شدت آن، و حتی تاریخ وقوع آن است.
   • گزارش نیروی انتظامی: در صورت امکان، به کلانتری محل مراجعه کرده و شکایت خود را ثبت کنید. گزارش نیروی انتظامی و صورت جلسه ضابطین قضایی، می تواند وزن ادعای شما را افزایش دهد.
   • شهود: اگر کسی شاهد واقعه بوده است (مثلاً همسایگان، دوستان، اعضای خانواده)، مشخصات آن ها را یادداشت کنید تا در زمان لازم، بتوانید از شهادت آن ها استفاده کنید.
   • مدارک دیگر: هرگونه پیامک تهدیدآمیز، فیلم یا صدای ضبط شده، عکس از جراحات (که توسط پزشک قانونی تأیید شده باشد)، یا حتی گواهی پزشک معالج در صورت مراجعه به اورژانس، می تواند به عنوان مدرک تکمیلی ارائه شود.
2. نحوه طرح دعوای طلاق بر مبنای عسر و حرج و استناد به ضرب و جرح:

   اگر قصد طلاق دارید، باید دادخواست طلاق به درخواست زوجه به دلیل عسر و حرج را به دادگاه خانواده ارائه دهید. در شرح دادخواست، با جزئیات کامل، حادثه ضرب و جرح را شرح دهید و به تمام مدارکی که جمع آوری کرده اید، استناد کنید. تأکید کنید که چگونه این واقعه (حتی اگر یک بار باشد)، زندگی را برای شما غیرقابل تحمل کرده و شما را در وضعیت عسر و حرج قرار داده است.

3. چگونگی دفاع از ادعای عدم تمکین به دلیل خشونت زوج:

   اگر زوج دادخواست الزام به تمکین داده است، شما می توانید در پاسخ به این دادخواست، با استناد به واقعه ضرب و جرح و مدارک آن، دفاع کنید و بگویید که عدم تمکین شما موجه است؛ زیرا بازگشت به زندگی مشترک یا ایفای وظایف زناشویی در حضور فردی که شما را مورد خشونت قرار داده، برای شما خطر جانی، مالی یا حیثیتی دارد و امنیت جانی و روانی شما در خطر است.

4. نقش وکیل متخصص در ارائه قوی پرونده:

   در این پرونده های پیچیده، داشتن یک وکیل متخصص در امور خانواده که با رویه های قضایی آشناست، می تواند شانس موفقیت شما را به شدت افزایش دهد. وکیل می تواند بهترین راه برای جمع آوری و ارائه مدارک، تنظیم دادخواست، و دفاع در دادگاه را به شما نشان دهد. او می داند چگونه از مواد قانونی و آرای مشابه برای اثبات ادعای شما استفاده کند.

برای زوج (خوانده طلاق یا خواهان تمکین):

اگر شما به عنوان زوج، با ادعای ضرب و جرح از سوی همسرتان مواجه شده اید، باید بدانید چگونه از خود دفاع کنید:

1. نحوه دفاع در برابر ادعای ضرب و جرح:
   • تکذیب با دلیل: اگر ادعای ضرب و جرح کاملاً کذب است، باید با ارائه مدارک و شواهد معتبر آن را تکذیب کنید. مثلاً اگر در زمان ادعای ضرب و جرح در مکان دیگری بوده اید، مدارک حضور خود را ارائه دهید.
   • اثبات دفاع مشروع: در صورتی که ضرب و جرح اتفاق افتاده، اما در راستای دفاع مشروع از خودتان یا فرزندانتان بوده است، باید آن را با دلایل محکم اثبات کنید. این موضوع در دادگاه کیفری بررسی می شود و اثبات آن می تواند در دادگاه خانواده نیز موثر باشد.
   • اثبات تحریک زوجه: اگرچه تحریک زوجه، عمل ضرب و جرح را توجیه نمی کند، اما می تواند در میزان مجازات کیفری و حتی گاهی در دیدگاه قاضی نسبت به شدت عسر و حرج تاثیرگذار باشد.
2. اهمیت ارائه دلایل معتبر و رد ادعای زوجه (در صورت عدم صحت):

   اگر ادعای زوجه صحت ندارد، باید مدارکی مانند شهادت شهود (که ادعای زوجه را رد می کنند)، پیامک ها یا مکالماتی که نشان دهنده عدم صحت ادعا هستند، یا حتی درخواست تحقیقات محلی را به دادگاه ارائه دهید. اگر زوجه نتواند ادعای خود را با دلایل کافی اثبات کند، پرونده به نفع شما پیش خواهد رفت. در این موارد، مشاوره با یک وکیل نیز برای تدوین استراتژی دفاعی مناسب، ضروری است.

در هر صورت، چه شاکی باشید و چه متهم، آرامش خود را حفظ کنید و مراحل قانونی را با دقت و با مشورت متخصصین حقوقی طی کنید.

نتیجه گیری و توصیه های کاربردی

در این مقاله، به بررسی یکی از موضوعات حساس و پیچیده حقوق خانواده، یعنی رای وحدت رویه در خصوص یکبار ضرب و جرح در تمکین پرداختیم. متوجه شدیم که اگرچه یک رای وحدت رویه مشخص و صریح در این خصوص وجود ندارد، اما رویه قضایی کلی و مواد قانونی ما، راه هایی را برای زنانی که حتی یک بار مورد ضرب و جرح قرار گرفته اند، برای اثبات عدم تمکین موجه یا درخواست طلاق از طریق عسر و حرج باز گذاشته اند.

خلاصه ای از دیدگاه های حقوقی و رویه قضایی این بود که:

• وظیفه تمکین زوجه، مطلق نیست و در صورت خشونت زوج می تواند موجه نباشد.
• عسر و حرج، راهی برای طلاق به درخواست زن است و ضرب و جرح می تواند از مصادیق آن باشد.
• یک بار ضرب و جرح، بسته به شدت و آثار آن، می تواند به تنهایی برای اثبات عسر و حرج یا توجیه عدم تمکین کافی باشد و نیازی به تکرار نیست، هرچند که برخی رویه های قضایی در گذشته سخت گیرانه تر بوده اند.
• محکومیت کیفری زوج به ضرب و جرح، یک دلیل محکم در پرونده های خانواده است.
• شناخت تفاوت رای وحدت رویه (که الزام آور است) و دادنامه (که موردی است) حیاتی است.

تأکید بر پیچیدگی موضوع و ضرورت مشاوره حقوقی تخصصی

موضوعات خانوادگی، به خصوص آن هایی که با خشونت درگیر هستند، بسیار پیچیده و حساس هستند. هر پرونده، مختصات و شرایط خاص خود را دارد و نمی توان با یک نسخه برای همه موارد پیچید. به همین دلیل، مشاوره با یک وکیل متخصص در امور خانواده، نه تنها یک پیشنهاد، بلکه یک ضرورت است. یک وکیل خوب می تواند:

• به شما در جمع آوری صحیح و به موقع مدارک کمک کند.
• بهترین استراتژی دفاعی یا دعوایی را متناسب با شرایط خاص پرونده شما طراحی کند.
• شما را از مراحل قانونی، احتمالات و حقوقی که دارید، آگاه سازد.
• از حقوق شما در دادگاه به بهترین شکل ممکن دفاع کند.

توصیه های کلیدی برای زوجین درگیر در چنین مسائلی

1. به محض وقوع خشونت، مستندسازی کنید: اگر مورد ضرب و جرح قرار گرفتید، بلافاصله به پزشکی قانونی مراجعه کنید و شکایت کیفری مطرح کنید. این اولین و مهمترین گام است.
2. از خودتان حمایت کنید: چه از نظر جسمی و چه روحی. به پزشک مراجعه کنید، از دوستان و خانواده کمک بخواهید و در صورت نیاز، از روانشناس کمک بگیرید. امنیت جانی شما اولویت اول است.
3. با آرامش و منطق عمل کنید: می دانیم که در چنین شرایطی حفظ آرامش بسیار سخت است، اما تصمیمات عجولانه می تواند به ضرر شما تمام شود. هر گام حقوقی را با فکر و مشورت بردارید.
4. از مذاکره مستقیم در شرایط بحرانی بپرهیزید: در مواقعی که خشونت وجود دارد، بهتر است از مذاکرات مستقیم با طرف مقابل خودداری کنید و اجازه دهید وکیل شما این کار را انجام دهد.

نکات نهایی در خصوص حمایت از قربانیان خشونت خانگی:

جامعه و نظام حقوقی ما به سمت حمایت هرچه بیشتر از قربانیان خشونت خانگی پیش می رود. مهم است که زنان و مردان، هر دو از حقوق و مسئولیت های خود آگاه باشند و در صورت بروز خشونت، سکوت نکنند. قانون راه حل هایی را پیش بینی کرده و با یاری گرفتن از متخصصین، می توان از این حقوق استفاده کرد. هدف اصلی، ایجاد یک محیط امن و آرام برای زندگی است و خشونت، به هیچ عنوان، جایی در این محیط ندارد.